Məsələyə inkişaf üzərindən baxsaq Azərbaycanın qarşılaşdığı problemlərin ümumi bir adı var: modernləşmə vəya müasirləşmə problemi.
Bu problemin həlli üçün isə arxasında dərin intektual baqaji olan bir dəyişim fəlsəfəsi və çox cəhətli dəyişim prosesinə ehtiyac var. Bu intellektual baqajın söykəndiyi dəyişim fəlsəfəsi özündə həm Azərbaycan maarifçilik ənənələrini, həm Finlandiya, həm Cənubi Koreya, həm də Türkiyə modernləşmə təcrübəsinin müsbət və mənfi məqamlarını nəzərə almalı və buna görə çağdaş çağırışlara cavab veren və cəmiyyətin problemlərini həll edə bilən bir müasirləşmə modeli qurmalıdır.
Ona görə Finlandiya deyirəm ki, bu ölkə bizim kimi Rus müstəmləkəsi olub.Bizə bənzər şəkildə Rusiya, Skandinav və Almaniya kimi basqın milli vəya cofrafi kimliklerin qonşusudur, ancaq oz kimliyini qoruyur. Bizim kimi, klâsik Qərb mədəniyyətinin kənarında olub sonradan və nisbətən sürətlə modernləşə bilən bir nümunədir. Və bu müasirləşmə modeli müasir standartların üst səviyyəsində rifah, təhlükəsizlik və təhsil sistemi yarada bilib. Hələ bir az dərinə getsek fin-uqor əlaqəsi də qurmaq olar!)
Ona görə Cənubi Koreya deyirəm ki, bizim kimi bölünmüş coğrafiyaya malikdir. Şərqdən bir nümunədir və bizim bənzər şəkildə Rusiya, Çin və Yaponiya kimi güclü milli vəya coğrafi kimliklərin əhatəsində öz milli kimliyini formalaşdıra bilib. Qurduğu müasirləşmə modeli çox sürətli formada müasir dunya standartlarınin ilk səviyyəsində yer alan yüksək texnologiya, rifah və təhsilə malik cəmiyyət qura bilib. Cənubi Koreya həm də intizam və səfərbərliyin inkişaf üçün ən səmərəli səfərbər edilə bildiyi modernləşmə modellərindən biri sayıla bilər. Bu son məqama bizdə də çox lazımdır.(Bu misalda Rovshan Ibrahimov müəllimin də fikri məncə maraqlı olar.)
Ona görə Türkiyə deyirəm ki, bu ölkə Türk və müsəlman kimliyi ilə bizə çox yaxındır. Bizim kimi Qərb, Şərq, Cənub və Şimalın qovşağındadır. Milli modernləşmə modeli ilə nisbətən Türk və Müsəlmanlar arasında inkişaf baxımından nisbətən ən qabaqcıl yerdədir.
Ölkədə Finlandiyanın modernləşmə təcrübəsini incələyən var mi bilmirəm. Azərbaycanda Finlərin modernləşmə təcrübəsi deyende ağla sadəcə bəzi intektuallarimızın oxuduğu Petrovun “Ağ zambaqlar ölkəsi” romanı gəlir.
Aramızda Cənubi Koreyanın modernləşmə məcrasını oxuya kimsə var mi? Bəlkə Rövşən müəllim oxuyar.
Türkiyə modernləşmə təcrübəsini bilən yetərincə adam çıxar, onların da sosyoloji, tarix, siyasi elmlər sahəsində elmi təhsil alanların bir hissəsi Avşar Karkın Bozoklar kimi ticarətlə uğrasmaga məcbur qalıb, bir hissəsi insaat işi, bir hissəsi bizneslə məşğul olur. Çox az bir hissəsi dövlət qədəmlərində hələ “modernləşmənin nə olduğunu?” həmkarları, işçiləri və rəhbərliyinə ümidsizcə izah etməyə çalışır.
Bu arada Türkiyəyə bir neçə dəfə turist olaraq gedib qayıdan bəzi şəxslər də “Türk modeli modernləşmə” üzrə özlərini böyük uzmanı kimi cəmiyyətə sırıyırlar.
Dr. Nazim cafersoy