Gazali’yle ilgili tartışmada karşı tarafı duygusal davranmakla suçlayanların kendileri, ihtimallerden başka bir şeyden söz edemiyorlar ve olayı Batı’daki bilimin doğuşundaki şartlarla açıklayarak tipik bir anakronizme düşüyorlar. Ellerinde kesin deliller olmadığı halde Gazali ve Eşarilerin modern bilimin doğuşunda yeter şart değil gerek şart olduğunu iddia ederek bunların teorik arkaplan sağladıklarını savunuyorlar.
Descartes ve Newton gibi isimlerin bazı benzer görüşlerinin Gazali ve Eşarilerden alınmış olabileceğini, tarihsel, zihinsel ve mekânsal şartları dikkate almaksızın, öne sürüyorlar. Israrla vesileciliğe sarılıyorlar ve bunu yaparken vesileciliğin ortaya çıkaracağı keyfi bir Tanrı, kötülüğün çözümlenmesi ve bilim din ilişkisine yönelik çıkmazlarını görmezden geliyorlar.
İslam dünyasında neden Gazali ve Eşariliğin Batı’dakine benzer bir teorik bilimsel arkaplan ortaya koyamadıklarına değinmiyorlar. Hatta değinmemekle kalmayıp Gazali tartışmasının İslam dünyasının kendi iç gelişiminin mantıksal bir izahına müracaatla sonlandırılamayacağını iddia ediyorlar. Çünkü İslam düşüncesi üzerinden bir çıkış noktası bulamıyorlar.
Dahası Newton’un benzer bir vesilecilikle bilim ürettiğine atıfta bulunuyorlar. Ancak hem Newton’un hangi saiklerle bilim din uzlaşmasına gittiğinden söz etmiyorlar hem de sonraki dönemlerde pozitivizme gidilmesinin, bilimle dinin arasının açılmasının sebeplerini sebeplerini izah edemiyorlar.
Biz diyoruz ki, Gazali’nin ve vesileci anlayışın İslam filozoflarının ve yaptıklarının meşruiyetini ortadan kaldırması, İslam dünyasında olumsuz etkiye neden olmuştur. Batı’daki durum ise bambaşka şartlar altında gelişmiştir.
İbrahim Maraş