Qafqaz Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin (KAFKASSAM) rəhbəri, professor Hasan Oktay Metbuat.az-a açıqlamasında bildirdi ki, artıq vəzifəyə yeni təyin olan Türkiyənin yeni Maliyyə və Xəzinə naziri Mehmet Şimşəkin rəhbərliyi ilə hazırkı iqtisadi mənzərənin “rasional zəmin”ə qaytarmaq üçün sıx səylər göstərilməyə başlanılıb.
Hasan Oktay
“Mehmed Şimşəkə hazırda pandemiyadan sonra yaşanan dalğalanmalar, qlobal müharibələr, geosiyasi risklər, xarici amillərlə yanaşı, daxildə “faizlər”in vurduğu zərərlərdən sonra xüsusilə bu vəziyyətin üzərinə yaşanan təbii fəlakətin fəsadları ilə birlikdə olduqca acınacaqlı vəziyyətə düşən iqtisadiyyatın xilası kimi mühüm bir vəzifə etibar edilib. O postuna başlayan zaman çıxışında “rasional zəminə qayıtmaqdan başqa çarəsinin olmadığını” bildirdi. Seçki sonrası təzyiqlər azaldıqca, Şimşəyin açıqlamasından sonra gözlənildiyi kimi, məzənnə ildırım sürəti ilə dəyişdi. Seçkilərin ikinci turundan əvvəl 19,97 TL olan dolların məzənnəsi 11 gündə 16 faiz artaraq 7 iyunda 23 TL olub. Bildirildi ki, yeni rəhbərini gözləyən Mərkəzi Bankın swoplar daxil mənfiyə düşən rezervlər səbəbindən xarici valyuta hesablarına müdaxilə etmək səlahiyyəti yoxdur. Bankın intervensiyanı dayandırması və məzənnənin yüksəlməsinə icazə verəcəyi təqdirdə bunun ixracatçıları qane edəcəyi, eyni zamanda xərc inflyasiyası hesabına yaşayış səviyyəsində bahalaşma və dollarla milli gəlirin azalmasına səbəb olacağı vurğulanır. Vəziyyətdən çıxış yolu valyuta məzənnələrinin və onunla bağlı digər makroiqtisadi göstəricilərin sabitləşməsi üçün ortamüddətli dövrdə iqtisadiyyata valyuta daxilolmaları artmalı və xarici resurslar balansı yaradılmalıdır”.
Hasan Oktay hesab edir ki, yeni rəhbərlik son günlərin ən mübahisəli tətbiqi olan lirə əmanətçilərini valyuta məzənnəsi itkisindən qorumağı nəzərdə tutan mexanizmlər (KKM) ilə bağlı məsələyə diqqət ayırmalıdır.
“KKM sistemi esablara lirə qoyanlar üçün mövcud 14%-lik faiz dərəcəsindən üç faiz yuxarı gəlir nəzərdə tutur. Yaxud xarici valyuta ehtiyatlarını lirəyə çevirənlər 26%-dək gəlir əldə edə bilərlər. Yatırımlar ən azı üç aylığa qoyulmalıdır. May ayında bu sistemlə valyuta qoyuluşunun həcmi 2,5 trilyon lirəyə çatıb. Mövcud məzənnə ilə bu, 116,4 milyard dollara uyğundur, məzənnə yüksəldikcə KKM-nin xəzinədarlıq xərci artır və dövlət maliyyəsində yeni qara dəlik formalaşır. KKM-nin illik dərəcəsinin 20 faiz olduğunu fərz etsək, yalnız son 10 gündə dolların məzənnəsindəki 10,3 faiz artım fərqinə görə Xəzinədarlığa təxminən 200 milyard lirə yük düşüb. Şimşək və yeni iqtisadiyyat rəhbərliyinin KKM məsələsinə həll tapacağı iqtisadi dairələrdə maraqla gözlənilir. Mart ayının sonunda Türkiyənin bir il ərzində xarici borcunun qaytarılması üçün 203,3 milyard dollar lazım olduğu ilə bağlı məlumatlar var. Dolların məzənnəsindəki hər 1 sent artım bu öhdəliyi 2 milyard 33 milyon lirə artırır. Sürətlə artan büdcə kəsiri də yeni iqtisadiyyat administrasiyasının təcili müdaxilə etməli olduğu problemlər siyahısındadır. Ölkənin büdcə kəsiri ilin ilk 4 ayında 382,5 milyard lirəyə çatıb. Bu əvvəlki illə müqayisədə 1,875,9 faiz çoxdur. Effektiv tədbirlərlə təmin edilməsə, kəsirin il ərzində 1,5-2 trilyon lirəyə çata biləcəyi ilə bağlı fikirlər var. Qarşıdan gələn yeni məzənnə şokları, qısamüddətli valyuta öhdəlikləri yüksək olan şirkətləriişdən çıxarma və iflas kimi vəziyyətlərə sürükləmə ehtimalı mümkündür. Bu səbəbdən bank sektoru və ümumilikdə milli iqtisadiyyat üçün risk var”.
Hasan Oktay qeyd etdi ki, ən yüksək inflyasiya və valyutasının ən çox dəyər itirdiyi ilk 10 ölkədən biri olan Türkiyənin bu vəziyyətdən çıxış yolu ehtiyac duyduğu nəhəng xarici resursların tapılması ola bilər.
“İqtisadiyyatdakı valyuta yanğınının qısa müddətdə söndürülməsi və orta müddətli dövrdə makro tarazlığın qorunması baxımından borclanma xərclərinin azaldılması və investisiya axınının artırılması həyati əhəmiyyət kəsb edir. Türkiyənin 700-ü keçən kredit riskinazir Mehmet Şimşəkin gəlişi ilə 500-dən aşağı düşüb. Bu da olduqca müsbət nəticə sayılır. Ancaq rasional zəmin yaratmaq üçün iqtisadiyyatda güclü yeni yol xəritəsinin müəyyən edilməsi lazımdır. Bunun üçün də kredit reytinqini yüksəldəcək struktur islahatlara dərhal başlanılmalı, xarici bazarlara inam təmin edilərək qaynaq axını sürətləndirilməlidir”.
GÜLBƏNİZ HÜSEYNLİ / METBUAT.AZ
