سیدمرتضی حسینی
یکی از مسائل و بحران های دیرپای تاریخ بشریت، اختلافات و تنازعات دسته جمعی است. قدرت بقا و ماندگاری این اختلافات علی رغم تشکیل سیستم های مدیریت نوین در سطوح ملی و بین المللی در عصر جدید به حدی بوده که دلسردی و یاس عمیقی را سبب می شود، دلسردی و یاس بر اثر از دست رفتن این امید که روزی جهان به صلحی پایدار بدون ترجیح و تبعیض و اعمال زور و خشونت خواهد رسید.
اختلافات دسته جمعی در هر عصری بنا به تعریف های مختلفی که از واحدهای جمعی بشری مقبول افتاده و همبستگی هایی که بر اثر درک خود و خودآگاهی جمعی حاصل از آن ایجاد شده، به وقوع پیوسته و می پیوندد. در هر عصری از تاریخ بشر انسان های دارای درک مشترک از هویت اجتماعی، خویشتن جمعی برای خود تعریف نموده و با اجتماعات بیگانه اصطکاک و اختلاف و جنگ و ستیز داشته اند. اولین نوع درک خویشتن و خودآگاهی جمعی، هویت خاندانی(خانواده، طایفه، قبیله) بوده و خاندان های مختلف به بهانه های معقول و غیر معقول با یکدیگر درمی آویختند. در مقاطع متاخر تاریخ، دایره ی شمول واحدهای اجتماعی بزرگ‌تر شده و هویت های جمعی بر اساس اشتراکات جمعی مختلف شکل گرفت. مهم‌ترین اشتراکاتی که مبنای تعریف و درک این هویت های جمعی جدید قرار گرفت، دین، سرزمین و زبان مشترک بود. هر چند برخی جامعه شناسان هویت جمعی خاندانی (اعم از خانواده، طایفه و قبیله) را تنها هویت جمعی واقعی و بقیه (از جمله دین، زبان و سرزمین مشترک) را غیر واقعی و ذهنی دانسته اند؛ اما به هر حال قدرت ایجاد هم‌گرایی درونی و واگرایی بیرونی (نسبت به دیگر واحدهای جمعی) پدید آمده بر اثر این هویت های جدید نه تنها کم‌تر از هویت خاندانی نبوده، بلکه در اکثر موارد شدیدتر از آن نیز بوده است. در مقاطع تاریخی قرون میانه و قرون جدید، مهم‌ترین منشا تعریف و خودآگاهی جمعی اجتماعات بشری به ترتیب هویت دینی و ملی بوده است. تاریخ قرون وسطی، تاریخ ائتلاف ها و اختلاف های ادیان و مذاهب و تاریخ عصر جدید، تاریخ ائتلاف ها و اختلاف های ملت‌هاست.
علاوه بر درک ذهنی اسطوره ای ازلی از هویت جمعی که عمدتاً به دو شکل ملت (واحد سرزمینی یا واحد زبانی) و امت (واحد مذهبی) بوده و به سبب خصلت ذاتی ایدئولوژیک دارای پتانسیل بالای همبستگی درونی و شوریدن بر علیه دیگران بوده، غریزه ی قدرت طلبی بشری و خواست مالکیت نیز در پشت هرگونه از این اختلافات و درگیری ها بوده است چنانکه پس از فروپاشی نظام قرون وسطایی که در آن منافع مادی جمعی نیز متناسب با همان نظام و بر اساس همبستگی مذهبی تعریف می شد، واحدهای ملی زبانی یا سرزمینی سر برآوردند که منافع جمعی شان بر همین اساس، منافع ملی عنوان گرفته است. منافعی که یکی از مهم‌ترین ابعاد آن حفظ سرزمین های ائتنیکی (Ethnic) واحدهای زبانی یا سرزمینی با تعریف جدید ملت از تهاجم یا تصرف واحدهای ملی دیگر بود و مسئله وقتی بغرنج تر شد که در بسیاری از سرزمین هایی که زیستگاه آبا و اجدادی دو یا چند واحد زبانی مختلف بود، ملیگرایی های (Nationalism) زبانی شکل گرفت که همگی مدعی مالکیت سکونت‌گاه و سرزمین مشترک بودند، در حالی که این واحدهای زبانی مختلف تا دیروز به سبب درک خودآگاهی مذهبی یا قرار گرفتن تحت سلطه ی یک حکومت متمرکز، بخشی از یک واحد جمعی بوده اند و در بسیاری از موارد همزیستی مسالمت‌آمیز یا حداقل عاری از جنگ و خشونت عمومی داشتهاند. در سرزمین هایی که ساکنان آن علاوه بر تفاوت زبانی و ملی گرایی های متخاصم برآمده از آن، تفاوت مذهبی و سابقه ی تخاصم مذهبی نیز داشته اند، مسئله چندین برابر بغرنج تر می شد؛ زیرا در حالی که دین مشترک می توانست واحدهای انسانی غیر هم‌زبان را بر اثر یک تفاهم روحی- فرهنگی از تنازعات ارضی به دور نگه دارد، واحدهای غیر هم‌کیش، هیچ وجه مشترکی احساس نکرده و تنها با اصطلاح «دشمن» از همسایگان و شرکای سرزمینی خود یاد می کردند.
اگر چه اکثر واحدهای ملی از احساس همبستگی زبانی سر برآورده و یک «جمع همبسته ی هم‌زبان» یک ملت تلقی شد، در مواردی نیز بر اساس احساس همبستگی سرزمینی، یک «جمع همبسته ی هم‌وطن» به عنوان ملت تلقی و تعریف شده که در جامعه شناسی سیاسی از نوع اول (ناسیونالیسم زبانی) با عنوان مدل آلمانی و از نوع دوم (ناسیونالیسم ارضی) با عنوان مدل فرانسوی یاد می شود. البته تمامی ملت های شکل گرفته بر اساس ناسیونالیسم زبانی نیز سعی در تعریف وطن مشخص برای خود داشته اند و هرچه قدر پراکندگی قومی شان شدیدتر بوده، تعریف وطن مشخص و مشترک برایشان مشکل بوده است و در مواردی پراکندگی این ملت ها به صورت یک قوم سرگردان به حدی بوده است که به آنها «ملت های بی وطن» (دیاسپورا) گفته می شود. مهم‌ترین نمونه های تاریخی این نوع اقوام؛ یهودیان و ارامنه می باشند. نکته ی اشتراک بسیار جالب دیگر میان این دو قوم در این است که ملی گرایی هر دو بیش از آنکه منشا زبانی داشته باشد، ناشی از نوعی مذهب اسطوره‌گرای قومی است، مذهبی که شدیداً غیر تبلیغی بوده و معتقدان خود را از نژاد یهود و ارمنی می داند و بر این باور اسطوره ای خویش اصرار بسیار دارد.
یهودیان و ارامنه دو قوم دیر پای تاریخی اند که به دلایل مختلف دچار دیاسپورای (Diaspora) (پراکندگی، آوارگی، دوری از وطن) تاریخی بوده اند و پس از جنگ جهانی اول در صدد یافتن سرزمین ائتنیک خویش به عنوان سرزمین وطنی در جهت تشکیل دولت- ملت مستقل یهودی و ارمنی برآمدند و باز جالب توجه اینکه هر دو قوم مذکور سرزمین های موعود خویش را در سرزمینهای اسلامی و به ویژه دولت در حال احتضار عثمانی یافتند و این نبود مگر به این دلیل که مرد بیمار اروپا (عنوانی که دول اروپایی در آستانه ی فروپاشی دولت عثمانی به این دولت داده بودند) در حال فرو افتادن بود و هرکسی که می توانست چیزی از مرده ریگ او به غارت می برد و در این بین یهودی ها و ارامنه نیز ریزترین و درعین حال تیزدندان ترین میراث‌خوارها بودند. همان‌طور که یهودی های پراکنده در سراسر دنیا به ویژه اروپا در اثر حمایت و در عین حال استراتژی خارج نمودن مسئله ی یهود و اخراج یهودیان از خاک اروپا، با استفاده از آشفتگی اوضاع شرق میانه، بخشی از سرزمینهای مسلمین بیچاره و از همه جا بی‌خبر در فلسطین و لبنان را تصرف عدوانی نموده و مقدمات تشکیل دولت- ملت خویش را فراهم آوردند، ارامنه نیز با زیاده خواهی های مشابه در صدد تشکیل دولت- ملت ارمنستان با عنوان «ارمنستان بزرگ» برآمدند. کشور موهوم ارمنستان بزرگ شامل قسمت های شرقی ترکیه، بخش های غربی آذربایجان ایران و قسمت اصلی خاک جمهوری های آذربایجان، گرجستان و ارمنستان امروزی می شد. ارامنه با همین هدف تحرکات نظامی خود را تحت حمایت متفقین به ویژه فرانسوی ها آغاز نموده و مقدمات تشکیل دولت آرمانی ارمنستان بزرگ را در آناتولی فراهم نمودند. اگر چه نیروهای عثمانی بر اثر ضعف و فتور این دولت و ناتوانی در برابر متفقین و به ویژه فتنه انگیزی های انگلیسی ها در ممالک عربی، بازی را در جبهه های غربی کاملاً باخته و هیچگاه فرصت و توان مقابله با یهودیان و اخراج آنها از فلسطین را نیافتند؛ اما قدرتشان در جبهه‌ی شرقی را تا مدتی حفظ کرده و توانستند ارامنه را در رسیدن به اهداف توسعه طلبانه ی خود ناکام بگذارند و پس از نبرد اندوه بار «ساری قمیش» که در طول آن هزاران سرباز عثمانی و نیز هزاران ارمنی و مسلمان بر اثر سرما و گرسنگی جان باختند، ارامنه ی مسلح در دسته های چند هزار نفری عزم کوچ به قفقاز و آذربایجان نمودند تا مگر دولت آرمانی خویش را در این سرزمین ها تشکیل دهند و طی همین نبردها و کوچ‌های دسته جمعی و درگیری های متعاقب بود که هزاران ارمنی و مسلمان ترک و غیر ترک جان خود را از دست دادند و این مسئله امروز دستاویزی برای تلاش لابی ارمنی، جهت ثبت این مرگ و میرها به عنوان نسل‌کشی ارامنه توسط دولت عثمانی در دوایر بین المللی شده تا به مانند هالوکاست یهودیان، بهانه ای باشد برای باج‌گیری از مسلمانان به ویژه جمهوریهای آذربایجان و ترکیه. ارامنه ی توسعه‌طلب پس از ناگزیری به کوچ از آناتولی، با ظاهر و عنوان آواره و پناهنده به شهرهای آذربایجان هجوم آورده و پس از استقرار صلح‌آمیز، با حمایت کنسول گری های فرانسه و آمریکا و سالدات های روس و همکاری آسوری ها شروع به کشتار آذربایجانی ها از جمله در شهرها و روستاهای اطراف ارومیه، خوی و سلماس نمودند که این واقعه با عنوان «جیلولوق» در تاریخ آذربایجان معروف است و زمانی که تبریز در آستانه ی تجاوز و کشتار مشابه شهرهای مذکور بود، نیروهای عثمانی فرا رسیده و مردم ماتمزده ی بخشی از آذربایجان را از شر این بلای ناگهانی نجات دادند؛ اما ارامنه ی در حال گریز از پیش روی ارتش عثمانی، جنایات مشابه را در آن سوی ارس تکرار نموده و هزارن آذربایجانی غیر مسلح و بی دفاع را از جمله در شهر باکو قتل‌عام کرده و با فرا رسیدن نیروهای عثمانی، ناگزیر آن مناطق را نیز ترک کردند. در حالی که نیروهای عثمانی و اردوی اسلام در تعقیب آنها پس از اخراج شان از آذربایجان بودند، اولین نشانه های نتایج نهایی جنگ جهانی اول آشکار شد و نیروهای عثمانی ناگزیر به بازگشت به مرکز در حال فروپاشی خود در عمق خاک خویش برای جلوگیری از تصرف مراکز سیاسی خود از جمله استانبول توسط متفقین شدند. با شکست نهایی عثمانی و اکتفای ناگزیر دولت جدید به خاک جمهوری ترکیه ی امروزی، امید تشکیل دو دولت توسعه‌طلب و تحمیلی اسرائیل و ارمنستان قوت گرفت. هر چند بر اثر قدرت سهمناک مصطفی کمال پاشا در ترکیه و بیداری ملی در جمهوری آذربایجان، ارامنه علی رغم فعالیت های سازمان یافته شان به ویژه به سرکردگی دو حزب ناسیونالیست و با سابقه ی «داشناک» و «هنچاک»، ناگزیر به انصراف از هدف تشکیل ارمنستان بزرگ شدند؛ اما تحت حمایت سیاسی متفقین به ویژه فرانسوی ها توانستند کشور امروزی ارمنستان را با تصرف قسمت هایی از سرزمین های مسلمانان تشکیل دهند. همچنین روس ها (شوروی) برای حفظ دست برتر خود و توازن قوا در قفقاز و جلوگیری از همبستگی مسلمین قفقاز بر علیه سلطه ی آنها، از تشکیل کشور ارمنستان حمایت نموده و همچنین به اقلیت کوچک ارمنی ساکن در قره باغ کوهستانی در داخل خاک جمهوری سوسیالیستی آذربایجان، خودمختاری سیاسی دادند و پیش‌بینی روشنفکر آذربایجانی؛ علی حسین زاده صورت وقوع یافت که می گفت: «ناسیونالیسم روس اسب چموشی است که شوونیسم ارمنی دم آن است». این ادعای گزافی نخواهد بود اگر بگوئیم همان‌طور که اسرائیل با تصرف عدوانی و غیرعادلانه ی بخش هایی از سرزمین های اسلامی تشکیل شد، ارمنستان نیز تکرار همان پروژه در قفقاز بوده است و این مسئله را صمد سرداری نیا در کتاب «ایروان یک ولایت مسلمان نشین بود» به صورت مشروح و مستدل بررسی نموده است. البته با تمامی این اوصاف، هیچ محقق منصفی منکر این حقیقت نخواهد بود که ارامنه یکی از اقوام تاریخی پراکنده در سرزمین های قفقاز و عثمانی بوده و هستند؛ اما قومی دل داده به یک ایدئولوژی خطرناک و سر سپرده به سرکردگان زیاده‌خواه و توسعه‌طلب که اگر هژمونی سنتی مسلمانان به ویژه مسلمانان ترک و خیزش ملی ترکیه ی جدید به رهبری آتاتورک و بیداری ملی جمهوری آذربایجان نبود، به احتمال بسیار، امروز قفقاز به ویژه آذربایجان به مانند گرفتاری فلسطین و لبنان با مسئله ی یهود، گرفتار مسئله ی ارامنه می شد چنانکه هم امروز مدلی از این مسئله در قره باغ دامن گیر آذربایجان است و با تاسف بسیار در حالی که مسئله ی فلسطین، به حق یک مسئله ی منطقه ای به ویژه از نظر اسلامی تقلی شده و بر حل عادلانه ی آن اصرار می شود، مسئله و بحران قره باغ که دقیقاً تکرار مسئله ی فلسطین در قفقاز و خاک جمهوری تماماً مسلمان و شیعه ی آذربایجان است- صرف نظر از مواضع همیشگی اصولی و برادرانه ی دول ترکیه و پاکستان- کاملاً مغفول افتاده و این نیست مگر به دلیل منافع سیاسی خاصی که عنوان نه چندان مناسب منافع ملی دارد.
اهم منابع مورد استفاده و استناد:
اتابکی، تورج، آذربایجان در تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد کریم اشراق، نشر توس، تهران، 1376.
آبراهاميان، يرواند، ايران بين دو انقلاب، ترجمه گل محمدي و فتاحي، نشر ني، تهران، 1377.
ار اوغلو، مجبوره، ارمنی مسئله سی، کؤکساو، آنکارا، 1999.
چاغلا، چنگیز، سیاست و ملی گرایی در آذربایجان، ترجمه جلیل یعقوب زاده، ندای شمس، تبریز، 1388.
سرداری نیا، صمد، قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس، اختر، چ2، تبریز، 1385.
ملک زاده دیلمقانی، توحید، آذربایجان در جنگ جهانی اول یا فجایع جیلولوق، نشر هاشمی سودمند، چ2، تبریز، 1386.
معتمدالوزاره، رحمت الله خان، ارومیه در محاربه عالم سوز؛ از مقدمه نصارا تا بلوای اسمعیل آقا 1298-1300، به کوشش کاوه بیات، شیرازه، تهران، 1379.
