Թուրքիան և Ռուսաստանը պաշտոնապես գործարկել են «Թուրքական հոսք» գազային ծրագիրը։ Գազատարի բացման հանդիսավոր արարողությունը տեղի է ունեցել հունվարի 8-ին՝ Ստամբուլում, Թուրքիայի Հանրապետության նախագահ Ռեջեփ Էրդողանի և Ռուսաստանի Դաշնության (ՌԴ) նախագահ Վլադիմիր Պուտինի մասնակցությամբ:

«Թուրքական հոսքը» բնական գազի տարանցման նախագիծ է, որի շրջանակներում ռուսական կապույտ վառելիքը Սև ծովի հատակով անցկացված խողովակաշարերի միջոցով պիտի արտահանվի դեպի Թուրքիա, այնտեղից էլ արևելյան, հարավային և հարավարևելյան Եվրոպայի երկրներ։ Նախագիծը քննարկվում է 2014 թվականից, երբ պարզ դարձավ, որ «Հարավային հոսք» ծրագիրը հնարավոր չէ կյանքի կոչել։

ՌԴ նախագահ Վլադիմիր Պուտինը 2014 թ․ դեկտեմբերի 1-ին Անկարայում հայտարարել է, որ Ռուսաստանը հրաժարվում է «Հարավային հոսքից»՝ Եվրամիության «ոչ կառուցողական» դիրքորոշման պատճառով։ Մեկ տարի անց, սակայն, գազային նոր նախագծի իրականացմանն ուղղված աշխատանքները դադարեցվում են 2015 թ․ նոյեմբերի հայտնի միջադեպի՝ Սիրիայում ռուսական ռազմական ինքնաթիռի կործանման և ռուս-թուրքական հարաբերությունների կտրուկ վատթարացման պատճառով։ Հետագայում, երբ երկու երկրների տարաձայնությունները սիրիական հակամարտության կարգավորման շուրջ հարթվեցին, և երկկողմ հարաբերությունները վերականգնվեցին, աշխատանքները վերսկսվեցին, և հաջողվեց մի քանի տարվա ընթացքում ավարտին հասցնել «Թուրքական հոսքի» խողովակաշարերի շինարարությունը։

«Թուրքական հոսքը» երկու խողովակաշար կամ այլ խոսքերով՝ երկու գիծ ունի։ Երկրորդ գծի շինարարությունը, ի դեպ, Թուրքիան «Գազպրոմին» թույլատրել է 2018 թ. հունվարին՝ Սիրիայում թուրքական երկրորդ խոշոր ռազմական գործողության՝ «Ձիթենու ճյուղ» օպերացիայի մեկնարկից մեկ օր առաջ։ «Ազատություն» ռադիոկայանի ռուսական ծառայությունը գրում է, որ մոտ 930 կմ երկարություն ունեցող խողովակաշարերով կարելի է տարեկան 31,5 միլիարդ խորանարդ մետր (մ³) գազ արտահանել։ Մատակարարումն իրականացվելու է ռուսաստանյան Կրասնոդար երկրամասից։ Առաջին գիծը նախատեսված է Թուրքիայի սպառողների, երկրորդ գիծը հարավային և հարավարևելյան Եվրոպայի երկրների համար է։

Արևմտյան փորձագետներից շատերը թերահավատորեն են մոտենում նշված ծրագրին, բայց ամեն դեպքում «Թուրքական հոսքի» գործարկումը նշանավոր իրադարձություն է Հայաստանի անվտանգության և հայկական շահերի տեսանկյունից թեկուզև տարբեր նշանակություն ունեցող, բայց ամեն դեպքում շատ հետաքրքիր այս երկու երկրների հարաբերություններում՝ առավել ևս վերջին շրջանի բուռն իրադարձությունների խորապատկերին, երբ թուրք-ամերիկյան հարաբերությունները գնալով վատանում են, իսկ թուրք-ռուսական հարաբերությունները՝ գնալով խորանում։ Սրա լավագույն ցուցիչը ռուսական Ս-400 զենիթահրթիռային համալիրների (ԶՀՀ) առքուվաճառքի մասին ռուս-թուրքական գործարքն էր, որը շատ լուրջ փորձաքար դարձավ ՆԱՏՕ-ի գծով դաշնակիցներ Թուրքիայի և Միացյալ Նահանգների հարաբերություններում։

Ինչպես ռազմական, այնպես էլ էներգետիկ համագործակցության խորացումը, ինչպես հայտնի է, ռազմավարական հարաբերությունների ձևավորման կարևոր բաղադրիչներից են։ Եվ այս իմաստով «Թուրքական հոսքը» և ռուս-թուրքական այլ խոշոր նախագծերը կրկնակի հետաքրքիր են դառնում մեզ համար:

Թուրքագետ Անդրանիկ Իսպիրյանը շատ ոգևորված չէ «Թուրքական հոսքի» գործարկմամբ, քանի որ իր կարծիքով՝ Հայաստանը որևէ օգուտ չունի ո՛չ «Թուրքական հոսքից», ո՛չ էլ առհասարակ ռուս-թուրքական էներգետիկ համագործակցությունից։ Ավելին, թուրքագետի կարծիքով՝ թուրք-ռուսական տնտեսական հարաբերությունների խորացումը ինչ-որ չափով վտանգ է հայ-ռուսական հարաբերությունների համար։

«Վերջին տարիներին խոշոր էներգետիկ նախագծեր են կյանքի կոչվում Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև, բայց, ցավոք, Հայաստանը որևէ շահ չունի այս ամենից։ Ավելին, թուրք-ռուսական տնտեսական հարաբերությունների խորացումը, կարելի է ասել, ինչ-որ չափով նաև վտանգ է հայ-ռուսական տնտեսական հարաբերություններին։ Ինչ-որ չափով։ Չեմ ասում՝ շատ մեծ վտանգ է»,- «Առաջին լրատվական»-ի հետ զրույցում նշեց մասնագետը։

Անդրանիկ Իսպիրյանին չի ուրախացնում նաև այն տեսանելի հեռանկարը, որ «Թուրքական հոսքի» շնորհիվ Թուրքիայի ռազմավարական դերն ու ազդեցությունը տարածաշրջանում ամենայն հավանականությամբ կմեծանա, բայց ամեն դեպքում մեր զրուցակիցը կարևոր է համարում ֆիքսել այս հանգամանքը՝ ընդհանուր իրավիճակն ու հետագա ռիսկերը Հայաստանի շահերի տեսանկյունից ավելի ճիշտ գնահատելու համար։ Այս իմաստով մասնագետը համաձայն է գերմանացի փորձագետ Ալեքսանդր Ռահրի այն տեսակետի հետ։

«Ցավոք, այո՛, Թուրքիայի դերը սրանով մեծանում է, և Թուրքիան տարածաշրջանում դառնում է տարանցիկ երկիր՝ և՛ մեծացնելով իր քաղաքական ազդեցությունը տարածաշրջանում, և՛ ստանալով տնտեսական օգուտներ»,- ասաց թուրքագետը։

Իսկ ինչ վերաբերում է ռուս-թուրքական հարաբերությունների խորացմանը՝ թուրքագետ Անդրանիկ Իսպիրյանը կարծում է, որ «Թուրքական հոսք» գազատարի միջոցով Ռուսաստանը ևս մեկ անգամ Թուրքիային «կապում է» իրեն։

Բայց մյուս կողմից, նույնիսկ հաշվի առնելով Ռուսաստանի և Թուրքիայի քաղաքական բարձր մակարդակի հարաբերությունները, տարածաշրջանային ու միջազգային համագործակցության խորացումը երկու երկրների միջև հատկապես մերձավորարևելյան տարածաշրջանում, երկկողմ առևտրատնտեսական հարաբերությունների շարունակական խորացումը, ռազմական փոխգործակցության ձևավորումն ու էներգետիկ համագործակցության խորացումը՝ մասնագետը դեռևս չի շտապում ասել, թե ռուս-թուրքական հարաբերությունները սկսում են ռազմավարական բնույթ ստանալ։ Իսպիրյանի կարծիքով՝ քանի դեռ Թուրքիան շարունակում է մնալ ՆԱՏՕ-ի անդամ՝ Թուրքիան և Ռուսաստանը չեն կարող լինել ռազմավարական դաշնակիցներ։

«Այս նախագծով Ռուսաստանը մեկ անգամ ևս Թուրքիային, այսպես ասած, կապում է իրեն։ Թուրքիան, այսպես ասած, «տրանզիտ» է դառնալու, այսինքն՝ տարանցիկ երկիր ռուսական գազի համար, և բացի այն, որ Թուրքիան մեծ քանակությամբ գազ կարող է ստանալ իր ներքին կարիքների ապահովման համար, նաև «տրանզիտի» համար մեծ գումարներ է ստանալու։ Չմոռանանք նաև այն, որ Թուրքիայի այդ հատվածում բավական շատ թուրքական շինարարական ընկերություններ են մասնակցել գազատարների կառուցմանը, և Թուրքիան բավական մեծ տնտեսական օգուտներ արդեն քաղել է։ Տարածաշրջանում ռուսական տնտեսական գործոնը մի փոքր ակտիվացավ, քանի որ, ինչպես գիտենք, գազատարը շեղվում է դեպի Բալկաններ։ Եվրոպային գազ մատակարարելու առումով «Թուրքական հոսքը» ուկրաինական հատվածը շրջանցող այլընտրանքային ճանապարհ է։

Ես չէի ասի, թե այս նախագծով ռուս-թուրքական հարաբերությունները մի նոր մակարդակի վրա են բարձրանում, քանի որ նմանատիպ նախագծեր նախկինում էլ ունեին։ Բայց սա, իհարկե, մեկ քայլ առաջ էր։ Եթե նույնիսկ հայտարարություններ էլ լինեն՝ մենք բոլորս էլ հասկանում ենք, որ ռազմավարական հարաբերությունների մասին խոսելը դեռ շատ վաղ է։ Ասում են՝ քաղաքականության մեջ ոչինչ չի կարելի բացառել, քանի որ շահերն անընդհատ փոխվում են, բայց ամեն դեպքում դեռ շատ վաղ է խոսել ռազմավարական դաշինքի մասին»,- նշեց Անդրանիկ Իսպիրյանը։
Արամ Սարգսյան