Azerbaycan’ın efsane muallimlerinden Penah Halilov’u Türkiye’deki edebiyat çevreleri, Dede Korkut, Köroğlu ve Hızır Nebi araştırmalarından tanır. Bugün itibarıyla 94 yaşındaki koca muallimi Türk edebiyatında ilk tanıtan Prof Dr. Yavuz Akpınar olmuştur. Kimsenin Sovyet rejiminde olup bitenden haberini olmadığı soğuk savaş döneminde Yavuz Hoca; Erzurum Atatürk Üniversitesinde görevli olduğu yıllarda ‘Kardeş Edebiyatlar’ dergisini çıkarıyor ve Türk dünyasındaki Türk topluluklar arasında kardeşlik bağlarını edebiyat ve kültür araştırmaları ile pekiştirmeye çalışıyordu. Aslında çok zor bir işe talipti. Çünkü çalışma alanının büyük bir kısmı Sovyetler Birliği coğrafyasını kapsıyordu. İşte ‘Kardeş Edebiyatlar’ dergisinin, Erzurum’da yayınlandığı 1982 yılında 3. sayısında Türk okurları Prof Dr. Penah Halilov’la buluşturmuştu. Yıllar sonra öğreniyorum ki, bu iki mümtaz şahsiyet akrabadır, ikisi de Terekeme yani Karapapak’tır.

Muallim Penah Halilov’un hayat hikâyesi 1925 Temmuz ayında Gürcistan Tiflis civarında Borçalı bölgesinde yer alan Sadahlı(Sadaklı) köyünde başlar. 1929’da Borçalı Yöresi idari olarak ilçelere (rayonlara) bölünerek, köylülerin ellerindeki topraklara el konulup “kolhoz”lara (kolektif tarım çiftlikleri) dönüştürülünce, Sovyet hükümetine karşı, Sarvan, Görarhı, Gızılhacılı, Gaçağan, Sadaklı, Arıklı, Fahralı köylerinde yaşayan Türk nüfus isyan eder. İsyanı bastırmak için harekât düzenleyen Sovyet ordu birlikleri yakaladıkları çok sayıda Türk’ü sorgusuz sualsiz kurşuna dizer. Kurtulmayı başaranlar ise çareyi Türkiye’ye sığınmakta bulur. Baskıların artması üzerine 1935’te Muallim Penah’ın babası Molla Halil göç kararı alır ve ilk mektep dördüncü sınıfı bitiren oğullarıyla birlikte Gence’nin yolunu tutar. Aile’nin Borçalı’dan Gence’ye göç etmesinin nedenleri arasında annesi Yeter Halilova’nın erkek kardeşinin bu isyanlarda aktif rol oynaması etkili olmuştur. Rusların ele geçiremediği muallim Penah’ın dayısı, annesinin erkek kardeşi Ömer Ayvazov sınırı geçerek Türk vatandaşı olmuş, Milli Amele Hizmet yani MAH ya da daha popüler ismiyle MİT kadrosuna geçerek soğuk savaş döneminde önemli görevler üstlenmiş ve Kars’ta vefat etmiştir. Kars’taki mezar taşında çifte tabanca resmi yer almaktadır. Muallim Penah’ın babası Molla Halil ve muallimin dayısı Ömer Ayvazov gibi Borçalı’dan olan Latif Mollaoğlu, Ömer Ayvazov’un torunlarından birisinin binbaşı rütbesi Türk Silahlı Kuvvetlerinde MİT Müsteşarı Hakan Fidan’la aynı yıllarda çalışmış olma ihtimalinin yüksek olduğuna işaret ediyor.

Penah Halilov Türk edebiyatında Dede Korkut; Köroğlu ve Hızır Nebi ile ilgili araştırmalarıyla ön plana çıkmıştır. Yüzlerce talebe yetiştiren muallim, yüzlerce makale neşretmiş, onlarca kitap kaleme almıştır. Bir asıra yaklaşan ömrünü Türk Ulusunun kültür ve edebiyat birlikteliğini sağlamaya adayan muallimin tercüme eserleri de vardır. Örneğin ‘Herodot Tarihi’ni Azerbaycan Türkçesine ilk kez muallim Penah çevirmiştir. Penah Halilov, Türk Halklarının ve Doğu Slavlarının Edebiyatı başlıklı eserinde Köroğlu Destanının farklı varyantları üzerinde sınıflandırma yapmış, Orta Asya’da oluşan Goroğlu’nun Kazak varyantını, Gurgulu adıyla geçen Tacik varyantıyla karşılaştırmış ve önemli farklılıklar belirlemiştir. Destanın Güney Kafkasya, Türkmen, Tobol Tatar varyantlarını da Azerbaycan varyantlarıyla karşılaştırarak benzer ve farklı taraflarını ortaya koymuştur. Hızır Nebiye ait Profesör Penah Halilov şunları söyler: “Folklorumuzda Hızır eski, iyilik yapan mistik sihirli güçtür. Sonraları İslam dini efsanesine karışıp Hızır Ilyas gibi popüler olmuştur. Hızır Nebi mucizesi bir daha kanıtlıyor ki, bu boy en eski destanlardan biridir ve İslam’ın yayıldığı dönemlerin efsanelerinin etkisinden de kenara kalmıyor.” Muallim Penah, iyi bir araştırmacı olduğu kadar münekkit yönüyle de ön plana çıkar. Edebi tenkit noktasında zirvedir. Esasen Azerbaycan edebiyatı ve eski SSCB halkları edebiyatı alanında araştırmaları halen birinci kaynak niteliğindedir. Özbek ve Türkmen edebi şahsiyetleriyle ilgili araştırmaları halen güncelliğini koruyor.

Muallim Penah Halilov; ders verdiği Bakü Devlet Üniversitesinde Bahtiyar Vahabzade, Kamal Talıbzade, Firudin Hüseynov, Elçin, Halit Alimirzeyev ile Mir Celal gibi yüksek entelektüel aydınlarla sırt sırta çalışan vatansever, milli ruhuyla çoklarına örnek olacak bir Azerbaycanlı aydınıdır. Türk milliyetçiliği sınır tanımayan muallim her gittiği yerde Türkleri bir araya getiren şahsiyet olmuştur. Örneğin kısa süreli gittiği Ukrayna’nın Kiev şehrinde Kafkasya’dan gitmiş öğrencileri bir araya getirmiştir. Profesör Penah Halilov’un Kiev Devlet arşivlerinde yaptığı araştırmalar sırasında bu şehrin üniversitelerinde eğitim alan gençlerin öncelikle “Kafkasya Öğrencileri Cemiyeti”ni, daha sonra ise “Müslüman Öğrencileri Derneği”ni kurup, bu dernekler aracılığıyla Ukraynalıları Azerbaycan kültürü ve sanatı ile tanıştırmaya çalıştıkları anlaşılmaktadır. Nitekim bu milli ve ulvi çabaların sonunda 1999’da Ukrayna’da yaşayan Azerbaycanlıların ilk büyük örgütlenmesi Ukrayna-Azerbaycan Kongresi (UAK) oluşturulmuştur.

Mir Celal Paşayev ile Prof. Dr. Penah Halilov’un birlikte hazırladıkları ‘Edebiyatşinaslığın Esasları’ isimli kitap, halen günümüzde değerini muhafaza etmekte ve üniversitelerde ders kitabı olarak talim edilmektedir. Penah Halilov “Türk halklarının ve şerki slavyanların edebiyyatı», • Arkadaşlıgın gücü, Ukrayna\’nın büyük kobzarı, Ali ve Nino sorunları, Türk halklarının ve Doğu slavyanların Edebiyatı, Kitab-ı Dede Korkut – rönesans abidesi, Kitabi-Dede Gorgud’un cografiyasi ve en önemli eserlerinden kabul edilen “Türk halklarının ve şerki slavyanların edebiyyatı.” Azerbaycan matbuatının muharrirlerinden Latif Mollaoğlu’na sordum, “-. Penah Halilov’un senin için önemi nedir?” Dedi ki, “ O pir Azerbaycan’ın nurlu muallimi ve pedagogu olduğu kadar benim de muallimimdir. Kendisinden çok şey öğrendim” Yüce Allah Muallim Penah’a uzun ve sağlıklı bir hayat versin!

Ömür Çelikdönmez
Twitter:@oc32oc39