Ekaterina Venkina: Kazakistan’da Yapay Zeka

Kazakistan, gelişmekte olan bilişsel ekonominin Avrasya’daki aracısı olmayı hedefliyor. Cumhurbaşkanı Kassym-Jomart Tokayev, Eylül ayında Kazakistan’ın önümüzdeki üç yıl içinde tam teşekküllü bir “dijital güç” olarak ortaya çıkışına ilişkin vizyonunu ortaya koydu .

Cumhurbaşkanlığı planının merkezinde Yapay Zeka (YZ) ve Dijital Kalkınma Bakanlığı yer alıyor .

Alman-Amerikalı fütürist ve yeni kurulan Kazakistan Yapay Zeka Geliştirme Konseyi (cumhurbaşkanlığı danışma organı) üyesi Olaf Groth , “Yapay zeka bakanlığının olması, ülkeyi yalnızca dijitalleşmeye değil, bilişselliğe de odaklamanın iyi bir yolu” dedi .

Groth, ülkenin daha önce hiçbir devletin gitmediği yerlere cesurca gitmesine yardımcı olmak amacıyla konseyin açılış toplantısında yıldız vizyonerler ve dünyaca ünlü uzmanlardan oluşan bir gruba katılmak üzere yakın zamanda Almatı’dan döndü .

Yeni yapay zekâ yapısına dönüşen eski Dijital Bakanlık, beş temel sütun etrafında inşa edilmişti : uzay, bilgi güvenliği, kamu hizmetleri, dijitalleşme ve inovasyon. Yapay zekâ artık bunların hepsiyle kesişmeye hazır.

UC Berkeley Haas İşletme Fakültesi’ne bağlı Groth, “Dijitalleşme aslında dijital altyapının yaratılmasıdır,” dedi . “Ve gelişmiş ülkeler bile hâlâ bu temeller üzerinde çalışıyor.”

Ağustos 2024 itibarıyla, Kazakistan’daki tüm kamu hizmetlerinin yaklaşık %93’ü elektronik olarak sağlanıyordu . Dijital 2025 raporuna göre, internet penetrasyonu etkileyici bir şekilde %92,9’a ulaşarak Almanya’nın sadece birkaç onda biri kadar gerisinde kaldı .

Groth, “Ancak yapay zekanın temellerini atmak için dijitalleşmenin ileriye taşınması gerekiyor. Artık daha çok bilişle ilgili: veri analizi, örüntü tanıma, tahmin ve daha otonom eylemlere yol açan karar odaklı bir paradigma,” dedi.

Doğu-Batı AI Janus

Astana, Çin ile Batı’yı birbirine bağlayan gelişmekte olan ticaret yollarının kavşağında yer alan jeopolitik konumunu değerlendirirken, kuzeyde Rusya ile ilişkilerini de göz önünde bulundurarak, küresel bilişsel oyunda kendine özgü bir rol üstlenmeyi hedefliyor. Ancak bu fırsat, aynı zamanda önemli bir jeo-teknoloji zorluğunu da beraberinde getiriyor.

Uzmanlar , Çin, Avrupa ve ABD teknoloji standartlarının yakın gelecekte bir araya gelmesinin pek olası olmadığını düşünüyor . Örneğin, Huawei ve Nvidia gibi Çin ve Amerikan çiplerinin aynı Kazak bulut bilişim merkezinde veya aynı sorun üzerinde iş birliği yapan farklı Kazak merkezlerinde bulunması, önemli operasyonel engellere yol açabilir.

Groth, “Rakip teknolojilerin yakınlığını ve aralarındaki veri alışverişini izlemek ve takip etmek için hem Pekin hem de Washington tarafından onaylanmış protokollere ihtiyacımız var,” dedi. “Ayrıca, çatışma çözme protokollerinin de mevcut olması gerekiyor. Kırmızı veya turuncu bir bayrak görürsek, anlaşmazlığı fişi çekmeden nasıl çözeceğimizi bilmemiz ve kuralları ihlal etmenin sonuçlarına katlanmamız gerekiyor.”

Filigranlama teknolojilerinin adli tıpta yardımcı olabileceğini ve veri veya kodun yanlış yöne “kaydığı” veya yanlış amaçla kullanıldığı durumları işaretleyebileceğini de sözlerine ekledi. Ancak, bu tür bariyerlerin uygulanması teknolojik olarak mümkün olsa da, bu protokolleri uygulamaya koymak ve teknoloji ihracat kontrolü ve lisanslama düzenlemelerinin bir parçası olarak onaylanan ve sertifikalandırılan adli tıp yaklaşımlarını etkinleştirmek, mevcut çerçeveler altında hızlı bir süreç olmayacaktır.

Büyüme faktörü olarak güven

Kazakistan, Abu Dabi’deki fütüristik MBZUAI araştırma merkezinden ilham alarak bir Yapay Zeka Üniversitesi kurmaya hazırlanırken, hesaplama gücüne duyulan ihtiyaç giderek daha da önemli hale geliyor . Bu hamle, yapay zeka çağında eğitimi yeniden düşünme ve daha kişiselleştirilmiş öğrenmeye doğru kaydırma yönündeki iddialı bir isteğin göstergesi.

Ekim ayında Yapay Zeka Konseyi önünde konuşan Tokayev, yeni üniversiteye bağlı “ulusal bir dijital öğrenci profilleri sistemi” oluşturulmasını bile önermişti; bu ileriye dönük hamle, potansiyel olarak Orwellvari bir hal alabilir.

Groth, “Bu yolu izleyen diğer birçok ülke gibi Kazakistan’ın da her şeyin doğru yolda olduğundan emin olmak için bir yapay zeka yönetim mekanizması tasarlaması gerekiyor.” dedi.

Ekim ayı itibarıyla, yapay zekanın sosyal profilleme için kullanımını yasaklayan özel bir yasa parlamentoda ikinci okumadan geçti, ancak revizyona tabi olmaya devam ediyor . Farklı sektörler arasında uyumu sağlamak için daha geniş bir düzenleyici çerçeve olan Dijital Kod da hazırlık aşamasında .

Groth, “Yapay Zeka Yasası memnuniyet verici bir başlangıç. Güçlü insan hakları odağı, kurumsal çerçevesi ve dönüşüm gündemiyle hedeflenen uyumu iyi,” dedi. Ancak stratejist, risk kategorizasyonu, veri sahipliği ve koruması ve girişimciler için daha geniş düzenleme-inovasyon dengeleri gibi hususların ince ayar yapılması gerekeceğini de sözlerine ekledi.

Groth , “Kazakistan etkileyici bir ilerleme kaydetti; şimdiden BM’nin e-devlet alanında ilk 25’i arasında yer alıyor,” dedi. “Bir sonraki adım, bu ilerlemelerin yüksek başarı gösteren bir teknokrasi genelinde günlük pratiğe yansımasını sağlamak. Ülke, bazıları Sovyet dönemine dayanan yolsuzluk ve bürokratik ataletin açıkça üstesinden geliyor ve bu hiç de kolay bir iş değil. Ancak yasal reformlar ve doğrudan yabancı yatırımlarla desteklenen istikrarlı bir kültürel değişimle Astana, yakaladığı ivmeyi sürdürebilir.”

Groth, yetkililerin güçlü desteğinin yapısal yapay zeka dönüşümü için vazgeçilmez bir katalizör olduğunu ve iş sektörünün bu zorluğun üstesinden tek başına gelemeyeceğini belirtti: “Girişimciler şu anda ölçeklendirme için doğru yollara sahip değiller. Orta Asya, Güney Asya ve Basra Körfezi’nde doğru sermaye seviyelerine veya entegre pazarlara henüz ulaşamıyorlar. Bunu verimli bir döngüye dönüştürmemiz gerekiyor.”

Başkan Tokayev’in danışma organı olan Yapay Zeka Konseyi’nin bir sonraki oturumunda sektöre odaklanılması ve dijital ekonomi için rekabet gücünün, şeffaflığın ve güvenlik önlemlerinin artırılması bekleniyor.

Groth, “Kendi konumundaki birçok ülke gibi Kazakistan’ın da daha fazla güven oluşturması gerekiyor; kurumlara, büyük sermayeye, girişimcilere ve uygulamalarına duyulan güven ve çözümler hâlâ zorlu bir görev. Ancak güven, dijital ekonomideki en değerli para birimi,” dedi. Ona göre, Kazaklar bu güven olmadan bir sonraki sosyoekonomik kalkınma seviyesine ulaşamayacak ve bu noktaya ulaşmalarına yardımcı olmanın yolu, uygun bir yönetişim oluşturmak ve sermaye, dijital ve girişimcilik piyasalarındaki sonuçları deneyimlemelerini sağlamak.

“Güven reçete edilemez. Güvenin hem ekonomik sonuçlarda hem de bireysel onur ve inisiyatife saygı anlamında hissedilmesi gerekir. Dolayısıyla, yönetişimin dijitalleşmenin teknoloji ayağında da eşit derecede önemli bir dayanak olması gerekir.”

Yapay zekanın blok zinciriyle buluştuğu yer

Ekim ayında, bir başka iddialı adımla, Astana’da son teknoloji bir inovasyon laboratuvarı olan alem.ai (“world.ai”) açıldı. Merkez, öğrenciler ve özel ve kamu sektörü yapay zeka uzmanları da dahil olmak üzere geniş bir kitleye eğitim verecek , yeni kurulan şirketler için bir “deneme havuzu” görevi görecek ve araştırma projelerini destekleyecek. Lansman, Telegram’ın kurucusu Pavel Durov tarafından Orta Asya’nın en büyük uluslararası teknoloji forumu olan Digital Bridge 2025’te başlatıldı .

Yakın zamanda Fransa’da mesajlaşma uygulamasının faaliyetleriyle ilgili 12 suçlamayla yargılanan Durov, sessiz sedasız odağını Orta Asya’ya kaydırdı.

Platformun yapay zeka ve blockchain kesişimindeki ilk projesini tanıtırken , “Bu, Telegram ve milyarlarca kullanıcıya sahip topluluğu için yeni bir aşama olacak” dedi .

“Geçtiğimiz yıl, Kazakistan’daki Telegram veri merkezleri ile telekomünikasyon şirketleri arasındaki bağlantıyı artırdık ve bu da Kazakistan’daki 12 milyon kullanıcımızın erişim hızının artmasını sağladı.”

Lansman sırasında Durov, Telegram ile Kazakistan süper bilgisayar kümesi arasında bir iş birliğine de işaret etti. Kripto para birimleri konusunda deneyimli bir uzman olan Durov , proje hakkında daha fazla ayrıntı vermedi.

Astana, Eylül ayında ilk stratejik kripto para rezervi olan Alem Kripto Fonu’nu “dijital varlıklara uzun vadeli yatırım için” açıkladı.

Kazakistan, BAE merkezli yapay zeka şirketi Presight ile stratejik bir ortaklık kurarak Alem.cloud’da süper bilgisayar kümesini tanıttı .

Nvidia H200 GPU grafik yongalarıyla güçlendirilen bu bilgisayar , Orta Asya’nın en güçlü süper bilgisayarı olma özelliğini taşıyan bir işlem kapasitesine sahip. Bir diğer Kazak süper bilgisayar kümesi ise ulusal telekom devi Kazakhtelecom tarafından işletiliyor .

Dil kimlik olarak

Astana, Çin, Avrupa, ABD ve BAE ile ortaklık mozaiğini örerken, yerel yapay zeka çözümlerinde öncü olarak konumlanıyor.

Groth, “Rus ve diğer etnik azınlıklara saygı duyulurken, Kazakçanın Türk dili olduğu vurgusu da dahil olmak üzere kültürel kimliğe güçlü bir vurgu var. Bu kimlik kapsayıcılığının, yerel olarak uygun uygulamaların bir parçası olması gerekecek. Yapay zeka etiğinin aynı zamanda siber ve ulusal güvenlik meselesi haline geldiği yer burasıdır; dışlanmış gruplar herhangi bir toplumda barış için risk oluşturur,” dedi.

Kazakistan , Aralık 2024’te ilk ulusal büyük dil modeli olan KazLLM’yi başlattı.

Akıllı Sistemler ve Yapay Zeka Enstitüsü’nden (ISSAI) Madina Abdrakhmanova, “Kazakça düşük kaynaklı bir dil ve Kiril alfabesiyle yazılıyor. Yeterli bir veri tabanı oluşturmak için Latin alfabesi kullanan Türkçeyi de dahil etmeye karar verdik. Ayrıca sentetik veri çevirileri de ekledik,” dedi . Meta’nın Llama 3.1 mimarisi üzerine inşa edilen model, İngilizce ve Rusça dahil olmak üzere dört dili destekliyor ve ISSAI’nin Hugging Face hesabında 8 milyar ve 70 milyar parametreli iki versiyon halinde mevcut .

ISSAI’nin İcra Direktörü Yerbol Absalyamov, “150 milyardan fazla token’dan oluşan bir veri setini işlemek ve eğitim amaçlı olarak çok düğümlü bir yapılandırmada sekiz adet Nvidia DGX H100 süper bilgisayarı kullandık” dedi .

Bu model, Kazakistan’ın dijital egemenliği açısından hayati önem taşıyor. Kazakça için, öncelikli olarak İngilizce veya Çince gibi daha yaygın konuşulan diller için optimize edilmiş diğer küresel LLM çözümlerine kıyasla daha yüksek performans sunuyor. Ayrıca, bu LLM alternatiflerinin bazılarıyla ilişkili kültürel önyargıların üstesinden gelmeye de yardımcı oluyor.

Absalyamov’a göre, KazLLM’nin hakları, BT girişimlerine yönelik bir teknoloji parkı olan Astana Hub’a devredildi . Park, bunu e-devlet hizmetleri için kullanmayı ve yeni gelen süper bilgisayar kümesine yerleştirmeyi planlıyor.

Absalyamov, ISSAI ekibinin artık bir sonraki atılımına hazır olduğunu da sözlerine ekledi. Ocak ayında, birden fazla dilde metin tanımanın yanı sıra görüntü ve ses işleyebilen bir dil-ses-görüntü modeli olan Oylan’ı kullanıma sundular . Bu yılın sonuna kadar, onu çok modlu, seyrek üretken bir yapay zeka modeli haline getirecek olan video işleme özelliği de eklenecek. Ayrıca, görsel veri girişiyle ilgili analizler sağlayan bir video istihbarat aracısı olarak da hizmet verecek.

KazLLM’ye benzer şekilde, Oylan’ın e-devlet hizmetlerine entegre edilmesi planlanıyor. Asistan olarak turistler için faydalı olabilir. Diğer potansiyel uygulama alanları arasında fintech, eğitim (derste işlenen konuların açıklanmasına yardımcı olabilir) ve tıp yer alıyor.

Absalyamov, “Bir MRI görüntüsü yükleyebilirsiniz; model gördüklerini açıklayacak, önerilerde bulunacak, hatta daha sonra bir doktor tarafından onaylanacak bir ön teşhis bile koyabilir,” dedi. “Oylan ayrıca coğrafi verileri işleyebilir ve uydu görüntülerini veya dijital haritaları izlemeye yardımcı olabilir.”

Dijital egemenliğin tanımı

Mayıs 2025 itibarıyla, dünya GPU küme performansının dörtte üçü Amerika Birleşik Devletleri’nde yoğunlaşmıştı . Çin, %15’lik payla ikinci sırada yer aldı. Bu zorlu teknoloji yarışında, dijital egemenliğini kanıtlamaya çalışan Kazakistan zorluklarla karşı karşıya.

Yapay zeka eğitimi, veri işleme ve gerçek zamanlı çıkarım gibi hesaplama yoğunluğu yüksek görevlerde hız ve ölçeklenebilirliğin sağlanması için yüksek performanslı GPU’lar olmazsa olmazdır .

Süper bilgisayar kümelerine önemli yatırımlar yapılmasına rağmen Astana, şu anda ölçeklendirme için yeterli kapasiteye sahip değil ve bu nedenle değerli GPU yeteneklerine erişimi güvence altına almak için müttefiklerle stratejik ortaklıklara güvenmek zorunda.

UC Berkeley Haas İşletme Okulu ve Cambrian Futures’tan Groth , “Bunun, şu anda kendi Stargate’ini ( US OpenAI’nin altyapı platformunun bir uzantısı ) geliştiren BAE ile bir bağlantı mı yoksa Trump yönetimiyle ayrı bir anlaşma mı olacağını göreceğiz” dedi .

Başkan Trump , C5+1 formatının 10. yıl dönümü dolayısıyla 6 Kasım’da Washington’da ABD-Orta Asya zirvesini toplayacak .

Orta Koridor boyunca kritik mineraller , su kaynakları yönetimi ve gümrük modernizasyonu gündemin en önemli başlıkları arasında yer alırken, teknoloji transferi, yapay zeka ve bölgesel bir bilgi işlem merkezi kurulmasının da gündeme gelmesi bekleniyor. Groth, “Dolayısıyla, “egemen” kelimesinin ne anlama geldiği hâlâ şekillenmeye ve yorumlanmaya açık,” diye ekledi.

Ekaterina Venkina, dış politika ve uluslararası ilişkiler alanında uzmanlaşmış bir gazetecidir. Columbia Üniversitesi Gazetecilik Fakültesi mezunudur.