Zeynep Aybüke CAN: Rusya Esed’i Neden Koruyor?

2024’ün son aylarında Suriye’de yeniden şiddetlenen silahlı mücadele, ülkede on yıldan fazla süredir hakim olan istikrarsızlık ve kaosu derinleştirmiş aynı zamanda bölgesel dengelerin de değişime girmesine neden olmuştur. Bu dönemde Esed Hükümeti destekçileri olan İran ve Hizbullah güçlerinin dikkatlerinin İsrail ile yürütülen çatışmalara yoğunlaşması, Rusya’nın ise Ukrayna’daki operasyonlarını genişletmesi sonucunda, rejim sahada beklediği desteği bulamamış askeri ve siyasi olarak hızla güç kaybetmiştir. Nihayetinde ise fiilen Esed rejimi tasfiye edilmiştir. Rejimin çözülmesinin ardından Hayat Tahrir el-Şam liderliğindeki muhalif gruplar oluşan güç boşluğunda güçlenmiş ve Şam üzerinde kontrol sağlamışlardır. Böylece Suriye siyasetinde köklü bir değişim yaşanmış Başer Esed ülkeyi terk ederek Moskova’ya sığınmıştır.

Yeni rejimin iktidara gelmesiyle Şam ve Moskova arasındaki işbirliği anlaşmalarının, Rus üslerinin akıbetini, Başer Esed’in ve ülkeden kaçan askeri personlellerin durumunun gözden geçirilmesi gerektiği Suriye Dışişleri Bakanı Esad el-Şibani tarafından vurgulanmıştır. Ayrıca Bakan, iki devlet arasında eski rejim tarafından imzalanan anlaşmaların askıya alındığını ve kabul edilemez olduğunu açıklamıştır. Ardından 2025’in başlarında Tartus Limanı’nda Rus şirketi “Stroytransgaz” ile imzalanan 49 yıllık yatırım sözleşmesini iptal edildiğini ve limanın tüm kaynaklarını Suriye hazinesine aktarılacağı bildirilmiştir. Yeni yönetim, dış ortaklarla diyaloğun Suriye’nin statüsüne dayandığını ve halkın yararına kullanılması gerektiğini vurgulamıştır. Üssün yatırım sözleşmesinin feshi üzerine Hmeymim üssünde de mühimmat kapasitesi azaltıılmaya başlanmıştır. 14 Aralık 2024’te hava üssünden “Antonov An-124” tipi kargo uçağının Libya’ya kouşlandırılmak üzere üsten ayrıldığı “Ilyushin Il-76” ve “Antonov An-72” uçaklarının ise gönderim için hazırlandığı gözlemlenmiştir.

Hmeymim ve Tartus Üsleri, Rusya’nın Afrika’daki nüfuzunun güçlenmesine ve 2018’den itibaren Rus paralı asker grubu Wagner’e bağlı askerlere destek konusunda büyük yardımlar sağlamaktaydı. Ancak Esed rejiminin düşmesi, Mayıs 2023’te Prigozhin tarafından başlatılan isyan sonucunda Wagner Grubunun dağılması Rusya’nın Ortadoğu’daki nüfuz alanını daraltmıştır. Öte yandan, Libya’daki Rusya’ya ait dört hava üssünün (el-Hadim, el-Cufra, el-Kardabiye ve Brak eş-Şati) doğu hükümeti kontrolünde olması Avrupa tarafndan hava sahası kısıtlamalarına yol açmış kapasiteleri dahilinde kullanılmalarını engellemiştir. Bu durum Kremlin’in Ortadoğu’da ve Afrika’daki askeri ve siyasi varlığını zayıflatmıştır.
Bu noktada vurgulanmalıdır ki, Esed’in hala Moskova’da tutulması Rusya Federasyonu Federasyon Konseyi (СФРФ) Başkanı Andrey Klimov’un sözlerinde belirttiği gibi Esed’in sadece hayati tehlikesine istinasden olmayabilir. Esed, Moskova’nın Afrika politikasına doğrudan olmasa da dolaylı olarak ekonomi, siyasi ve diplomasi alanlarında katkı sunabilecektir. Örneğin, 24 Temmuz 2024’teki Esed’in Moskova’da Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile görüşmesinde Suriye’nin bölgesel ve küresel ekonomisinin canlandığına vurgu yapılmıştır. Vedomost haber ajansının aktardığına göre, RIAC program koordinatörü İvan Bocharov, Şam’ın geçen yıl birçok Arap ülkesiyle ilişkilerini normalleştirdiğini hatırlatmıştır.Suriye’nin Arap Birliği üyeliği, kısmen Moskova’nın da yardımıyla yenilendiğini belirten uzman, Rusya, Suudi Arabistan’ın BRICS gibi çok taraflı iş birliği formatlarına katılma arzusunu desteklediğini ayrıca zengin Arap monarşilerinin Suriye’ye yatırım yapmasını kolaylaştırdığını sözlerine eklemiştir. Birçok uzmana göre, Kremlin Esad’ı Rusya’nın jeopolitik hedefleri doğrultusunda “siyasi bir koz” olarak elinde tutmaktadır. Siyasi hayattan uzakta Birleşmiş Milletler ve Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin yargılamalarından kurtulmuş olan Başer Esed’in başta Suriye’deki nüfuz alanı için olmak üzere Afrika ve Ortadoğu politikalarında jeopolitik bir koz olarak kullandığını ve korumanın uzun sürmeyeceği tahmin edilmektedir.

Öte yandan Rusya, Afrika’daki faaliyetlerinin devamı için “Afrika Kolordusu” isminde yeni bir şirket kurmuş Burkina Faso, Libya, Mali, Orta Afrika Cumhuriyeti ve Nijer gibi yüksek nüfusa sahip olduğu bölgelerde faaliyetlerde bulunacağı bildirilmiştir. 2023 yılı sonlarında Genelkurmay Başkanlığı Ana Müdürlüğü (ГУ ГШ) bünyesinde resmi olarak Afrika Kolordusu’nun kurulması, Rusya’nın Afrika politikasında dönüşümü kanıtlamaktadır. Yapılanma, Rusya Savunma Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı’nın da direkt katılımıyla diplomatik yollarla iş birlikleri kurmaktadır. Bu gelişmelerin ilerleyen yıllarda büyük ölçekli devletlerarası işbirliği projelerine dönüşmesi beklenmektedir. Örneğin, Rosatom ile Burkina Faso ve Mali’de küçük nükleer santrallerin inşası için mutabakat zaptları imzalananması ön görülmektedir. Bu ve bunun gibi projeler artık kısa vadeli tavizler değil, tüm bölgenin ekonomik yapısını değiştirebilecek uzun vadeli yatırımlar özelliği taşımaktadır.
Sonuç olarak Aralık 2024 tarihinde Esed rejiminin tasfiyesi, Rusya’nın Suriye’deki, Ortadoğu’daki ve hatta Afrika’daki pozisyonu oldukça etkilemiştir. Yeni hükümetin iktidara gelmesiyle Tartus ve Hmeymim üslerinin kapatılması konusu gündeme gelmiş ve kapasiteleri azaltılmaya başlanmıştır. Üslerin devamlılığını sağlamak amacıyla Rusya, yeni hükümetle müzakereler geliştirmeye çalışmaktadır. Akdeniz’deki en önemli üslerinin sürekliliğinin tartışma konusu olması şüphesiz Moskova’nın Ortadoğu’daki etki alanını daraltmakta ve Afrika’ya ulaşmasına engel yaratmaktadır. Bu bağlamda, Aralık 2024’ten beri Rusya’da sığınmada olan Esed ve onun siyasi kimliği, Kremlin için jeopolitik hedefleri doğrultusunda “siyasi koz” olarak görülmektedir.
Ayrıca, Rusya’nın Afrika’daki etkinliklerinin devamı için “Afrika Kolordusu” adlı yeni bir yapılanma kurulmuş ve Burkina Faso, Libya, Mali, Orta Afrika Cumhuriyeti, Nijer gibi alanlarda faaliyet göstermektedir. Kolordu, Rusya Federasyonu Savunma ve Dışişleri Bakanlıklarının katılımıyla iş birliği yoluyla karşılıklı kazanca dayanan uzun vadeli ekonomik projelerde de yer almaktadır. Yeni dönemde Rusya, Ortadoğu ve Afrika’daki siyasi, ekonomik, kültürel politikalarının devamı için yeni yollar aramakta ve geliştirmektedir.