İstər invidual, istərsədə institusional səviyyələrdə hər hansı bir vəziyyəti və ya problemi öyrənərkən əvvəlcə onun baş verdiyi konteksə diqqət yetirmək, təhlil etmək lazımdır. Koronavirus (COVID-19) istər inkişaf etmiş, istərsədə inkişafda olan ölkələrdə heterogen şəkildə yayılmışdır və insanlar arasında ölüm və yoluxma halları sürətlə artır. Buna görədə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı koronavirusu bütün dünyada pandemiya elan edib. Virus yayıldığı ölkələrin bütün fəaliyyət sahələrinə təsir göstərərək böyük durğunluq yaratmışdır.
COVID-19 koronavirus nədir? Koronaviruslar (CoV), adi soyuqdəymə əlamətlərindən Yaxın Şərq Respirator Sindromu ( Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus – MERS – CoV) və Şiddətli Kəskin Respirator Sindrom (SARS – CoV) kimi daha ciddi patologiyalara qədər çeşidli xəstəliklərə səbəb olan böyük bir virus fəsiləsidir. 31 dekabr 2019-cu ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) Çin Ölkə Ofisi Çinin Hubei əyalətinin Vuhan şəhərində etimologiyası naməlum olan pnevmoniya ilə xəstələnmə halları haqqında məlumat vermişdir. 7 yanvar 2020-ci ildə isə bu fakt daha əvvəllər insanlarda rast gəlinməmiş yeni bir koronavirus (2019 Novel Coronavirus COVID-19) olaraq təsdiqlənmişdir.
COVID-19 pandemiyası nəsillər boyu cəmiyyətin üzləşdiyi ən böyük problemlərdən biridir. COVID-19 virusu bütün dünyada sosial iqtisadi inkişafa və siyasi mühitə təsir göstərmişdir.
2020-ci ilin əvvəlində, üç aydan az bir müddətdə COVID-19 böhranı qlobal bir pandemiyaya çevrildi. 2020-ci ilin yazında bir milyarddan çox tələbə üçün məktəblər və universitetlər bağlandı. 2020-ci ilin iyun ayına qədər virus, demək olar ki, bütün ölkələrə yayıldı və dünyanın səkkiz milyondan çox insanına təsir etdi. Dünya əhalisinin yarıdan çoxu evlərində toplama tədbirləri ilə kilidlənmə yaşadı – tarixdə ilk dəfə bu cür ölçüdə belə tədbirlər tətbiq olundu. Koronavirus insanlıq faciəsi olmaqla yanaşı, pandemiyanın son bir əsrdə ən ciddi iqtisadi böhrana səbəb olduğu da bilinməkdədir. Virusun səbəb olduğu bu böhran bir çox ölkələrin iqtisadi sektorlarının tədarük zəncirinin kəsilməsinə, idxal olunan mallara və xidmətlərə tələbin zəif olmasına, beynəlxalq turizmin azalması və ya iş səyahətinin azalmasına və əksər hallarda bunların birləşməsinə təsir göstərir. Pandemiya bir çox ölkələrdə işsizlik səviyyəsinin kəskin artmasına səbəb oldu. Bəzi ölkələr isə (Amerika) iqtisadi böhranın təsirini azaltmaq üçün virusdan qorunma tədbirlərindən “çıxır”. Bu pandemiyaya qarşı onu məhv edəcək hələki (2020-ci ilin iyun ayı) heç bir vaksin, peyvənd və ya müalicə yoxdur. Bu baxımdan da ölkələr bu vəziyyətdə davam edəcək ehtiyat strategiyaları hazırlayır və qəbul edirlər.
COVID-19 pandemiyasının istər regional, istərsədə lokal təsiri aşağıdakı yönlərdədir:
1. Sosial (sağlamlıq) təsir;
2. İqtisadi təsir;
3. Maliyyə təsiri.
2020-ci ilin ortalarına qədər əldə olunan məlumatlara əsaslanaraq görürük ki, COVID-19 böhranının təsiri nəinki ölkələr arasında, həm də ölkələrdəki bölgələr arasında ciddi şəkildə fərqlənir.Çin Xalq Respublikasında 2020-ci ilin iyun ayına qədər təsdiqlənmiş halların 83% -i Hubei əyalətində cəmlənmişdir. İtaliyada virus ölkənin şimalında daha çox tələfata səbəb oldu. ABŞ-ın Nyu-York əyalətində, virus digər ştatlarda da yayıldıqca bu fərq nisbətən azaldı, ancaq 12 iyun üçün olan statistikaya əsasən hələdə 29% olaraq qaldı, Kanadada isə Kvebek və Ontario əyalətləri müvafiq olaraq 55% və 32% oldu. Braziliyada ölkə üzrə yoluxma hallarının 21%-i Sao-Paulo əyalətində (11 iyun) qeydə alındı. Rusiyada 5 iyun üçün olan nəticələrə görə isə paytaxt Moskvada bu günə qədər Rusiyada qeydə alınan ümumi halların 42% -i qeydə alındı.
Bir çox hallarda, beynəlxalq əhəmiyyətli böyük şəhərlər – beynəlxalq bazarlar, işgüzar səyahət, turizm və s. zonaları virusun əsas yayılma nöqtələri hesab olunur. Belə ki, bu ərazilərdə qarşısı alınma, qoruyucu və ya qorunma tədbirlərinin erkən tətbiqi, həmçinin sosial məsafənin gözlənilməsi kifayət qədər çətin olduğu üçün yoluxman daha tez yayıla bilər. Lakin bəzi istisnalar səbəbindən əhali sıxlığı ilə xəstəliyin yayılması arasında dəqiq bir əlaqə qurmaq mümkün deyil. Belə ki, Sinqapur (5.6 milyon sakin), Hong Kong (7.5 milyon), Tokyo (9.3 milyon) və Seul (9.8 milyon) kimi çox sıx məskunlaşılan Asiya şəhərlərində çox aktiv tədbirlər, maska ​​taxılması səbəbiylə koronavirusun çox məhdud bir yayılması var idi. Buda onu göstərirki, pandemiyanın yayılmasını sürətləndirən amil sıxlıq deyil, yoxsulluq, pis yaşayış şəraiti və səhiyyə xidmətinə məhdud girişdir. Yoxsulluq və xəstəxanalara çıxış xəstəliyin yayılmasını sıxlıqdan daha vacib sürətləndirən amillərdəndir.
Əksər ölkələr bu pandemiyanın iqtisadi və maliyyə nəticələrini aradan qaldırmaq üçün tez reaksiya verdilər.
Koronavirus pandemiyasının başlaması o qədər gözlənilməz bir hadisə idi ki, hökumətlər heç bir təcrübə və məlumata sahib deyildilər.Hər şeydən əvvəl, hökumətlər virusun yayılmasını ehtiva edən tədbirlər görməli, yoluxmuşların sayını müəyyən etməli və onlar üçün lazımı tədbirləri görməli və səhiyyə müəssisələrinin bu pandemiyaya qarşı düzgün təşkil olunduğundan əmin olmalı idilər. Hökumətlərin gördüyü tədbirlər daha az və ya daha intensiv durğunluğa səbəb oldu və ölkə iqtisadiyyatlarına kütləvi, mənfi, mikro və makroiqtisadi təsir göstərdi.
2020-ci il mart ayına olan məlumatlara əsasən 4 fərqli qitədə 22 ölkədə təhsil müəssisələri dövlətlər tərəfindən müvəqqəti və ya qeyri-müəyyən vaxta qədər bağlanmışdır ki, məqsəd sosial məsafənin qorunmasını təmin etmək, koronavirusun şağirdlər, tələbələr və müəllimlər arasında yayılmasının qarşısının alınması idi. Ancaq təhsildə geriləmə hallarının olmaması üçün təhsil portalları yaradılmış və mərkəzləşdirilmiş şəkildə fəaliyyət göstərərək evdən distant şəkildə şağirdləri, tələbələri, magistrlari və müəllimləri cəlb edərək həyata keçirilir.
Eyni zamanda, COVID-19 pandemiyası hökümətin mütəxəssislərlə məsləhətləşməyinin və siyasi qərarları əsaslandırmaq üçün ekspert məsləhətlərindən istifadə etməyinin vacibliyini artırdı. Hal-hazırda dünya ölkələri xüsusi məşvərətçi organlar yaradaraq, həkimlərin və elm adamlarının dövlət qərarlarının qəbul edilməsində, o cümlədən COVID-19 pandemiyasının ölkədə yaratdığı vəziyyətin təsirini təhlil edilməsində fəal iştirakini təmin edir. Məsələn, İrlandiyada Təcrübəçilər Forumu “Taoiseach” ( İrlandiyanın hökumət başçısı ) departamenti tərəfindən idarə olunur və müxtəlif sektorlardan (iş, təhsil, səhiyyə, uşaq baxımı və sosial xidmətlər, idman, turizm və s.) -120-yə yaxın qurumdan ibarətdir. Bəzi ölkələr (məsələn, Danimarka), ciddi prioritetləşdirmə yolu ilə mövcud böhranı həll edən yalnız vacib qanunverici tədbirlərin işlənməsini və qərar qəbuletmə proseslərini sürətləndirməyə çalışdılar .
Bir çox ölkələrdə tətbiq olunan fövqəladə qaydalar, müxtəlif məcburi prosedurlara və yoxlamalara, o cümlədən daxili və xarici məsləhətləşmə və təsir təhlili üçün tələb olunan qaydalara riayət etməyi tələb etməyən daha sadə tənzimlənmiş daxili siyasətin müzakirəsinə və qərar qəbuletmə proseslərinə imkan verir. Eyni zamanda, mövcud böhran və səhiyyə siyasətinin seçimləri və pandemiya üçün ssenari təhlili ilə əlaqədar davam edən mübahisələr, siyasət qərarları vermədən əvvəl etibarlı və dəqiq məlumat və sübutlardan, o cümlədən tibb həkimlərindən də istifadə edilməsinə əlavə əhəmiyyət verdi.
Təhlükəsizlik, səhiyyə və iqtisadi tədbirlərdən əlavə, dövlətlər öz ictimai idarəetmə sistemlərinin fəaliyyətini tənzimləməlidirlər.
Dünya COVID-19 ilə mübarizə aparmaq üçün infrastrukturun qurulmasına sərmayə yatırsa da, dövlət xidmətinin gücünü izləmək və dəstəkləmək üçün ciddi bir səyin göstərilməsi daha vacibdir.
COVID-19 pandemiyasının ölkələrə maliyyə təsiri – 2008-ci il maliyyə böhranı ilə COVID-19 pandemiya böhranı arasında bir çox müqayisələr aparıldı. Nəticədə, 2008-ci il böhranı endogen, koronavirus böhranı isə ekzogen mənşəli olması ilə və yaratdığı nəticələrə görə köklü şəkildə fərqlənirlər. 2008-2009-cu il maliyyə böhranıyla müqayisə etsək COVID-19 böhranı çox miqyaslı və çox yönlü olması ilə seçilir. Pandemiya ölkələrdə həm istehsal, həm də tələbatı dərindən sarsıtdı.
Avstriyada COVID-19 pandemiyası dövlət və bələdiyyə büdcələrinə güclü təsir göstərdi. Vergi ödəmələrinin təxirə salınması və vergi yığımının gecikməsi nəticəsində dövlət büdcəsinə gələn vergi gəlirlərinin 7-12% azalması proqnozlaşdırıldı. Bunun əksinə olaraq yerli özünü idarəetmə orqanlarının pandemiyaya görə əlavə xərcinin 2020-ci ildə 2 milyard avroya qədər olacağı da təxmin edilmişdir.
Finlandiyada 2020-ci ilin aprel ayında Maliyyə Nazirliyinin verdiyi məlumata əsasən pandemiya ilə əlaqədar olaraq xərclərin və itirilmiş gəlirlər 1.6-2 milyard avro, yəni ümumi bələdiyyə gəlirlərinin 4%-i səviyyəsindədir .
Fransada 2020-ci ili may ayındakı hesablamalara əsasən itirilən gəlirlərin 7.5 milyard avroya çatdığı göstərilmişdir ki, bu zərərin yerli özünü idarə orqanları üçün 3.2 milyard avro, kreditlər üçün 3.4 milyard avro və bölgələr üçün 0.9 milyard avro təskil etdiyi göstərilmişdir .
İtaliyada COVID-19 pandemiyası səbəbindən itirilən gəlirlərin İtalyan Bələdiyyələr Birliyi (ANCI) tərəfindən 3 ssenarisi hazırlandı :
1. Aşağı risk ssenari – təxminən 3.7 milyard avro gəlir itirilməsi, bu 2019-cu il ilə müqayisədə 9% aşağıdır;
2. Gəlir itkisi ssenarisi – təxminən 5.6 milyard avro dəyərində bələdiyyə gəlir itkisi, bu 2019-cu ildən 14% aşağıdır. Ən yüksək itkilərin birbaşa böhrana məruz qalan sektorlarda cəmləşdiyi və 2020-ci ilin sonu və ya 2021-ci ildə bərpa olunacağı düşünülür;
3. Yüksək risk ssenarisi – 8 milyard avro gəlir itkisi, 2019 ilə müqayisədə 21% aşağıdır. Bütün iqtisadi sektorların pandemiyanın təsirindən itkilər verdiyi və bunun bərpasının uzunmüddətli olacağı düşünülür.
Almaniyanin bir çox əyalətlərində gəlirlərin azalması və artan xərclərin nəticəsində 2020-ci ildə büdcə faəliyyətinin kəskin pisləşəcəyi, bələdiyyələr üçün 15% vergi gəlirlərinin itkisi gözlənilir.
​ABŞ-da 46 ştatın ilkin məlumatları 2020-ci ilin aprel ayında bir il əvvəllə müqayisədə ümumi dövlət vergisinin 49% azaldığını göstərir. Şəxsi gəlir vergiləri 63%, satış vergiləri 15.8% və korporativ gəlir vergisi 63% azalıb [11]. Şəhərlər, qəsəbələr və kəndlər 2020-ci ildən 2022-ci ilə qədər 360 milyard ABŞ dolları məbləğində büdcə kəsiri ilə üzləşə bilər.
Covid-19 pandemiyası şəraitində işçilərin vəziyyəti – COVID-19 epidemiyası bəzi məmurların işlərinin miqdarına təsir göstərmişdir. Bəziləri üçün iş yükü azalsa da, bəzi zəruri olmayan xidmətlər azaldıqca, digərləri əlavə səy göstərməli olurlar. Əksər ölkələrdə, böhrandan əvvəl yerinə yetirilmiş iş vaxtı ilə bağlı qanunvericilik adekvat idi və dəyişiklik tələb etmirdi. Səhiyyə işçiləri üçün həftədə 72 saata qədər iş vaxtı verməyə imkan verən Avstriya (ortalama 17 həftə ərzində – bu müddət daha da uzadıla bilər) yaxşı bir nümunədir. Latviyada fövqəladə vəziyyət qanunvericiliyi bəzi qurumlara normal iş saatlarını həftədə 60 saata qədər artırmağa icazə verdi. Nisbətən kiçik bir qrup (Macarıstan, Sloveniya) birbaşa iş vaxtı həddini artıran COVID-19 epidemiyası ilə əlaqəli qanunvericilikdə iş vaxtı ilə bağlı xüsusi qaydalar tətbiq etdi. Maraqlı bir nümunə İtaliya və Sloveniyadan gəlir ki, burada iş vaxtı izləməyə imkan verən işçilər üçün həftəlik hesabat sistemi tətbiq edilmişdir.
Avropa Sosial Xartiyası-1 ilə müəyyən edilmiş qaydalara əsasən iş vaxtı, bir qayda olaraq, artan əmək haqqı və ya məzuniyyət hesabına ödənilməlidir. Bir sıra ölkələr, bəzən iş vaxtı üçün artan kompensasiyadan kənara çıxan COVID-19 ilə mübarizədə ön sıralarda olan işçilərə kompensasiya vermək üçün xüsusi tədbirlər tətbiq etdilər. Bəzi ölkələr maaşlarını artırdılar (Macarıstan, Latviya) və ya bu işi təhlükəli şəraitdə yerinə yetirdiyi hesab olunan işçilərə bunun üçün xüsusi müavinət verilir (Sloveniyada bu növ təhlükəli şəraitdə işləyən saatlar üçün 45% -dən 100% -ə qədər artırıldı). Digərləri tibb işçilərinə əlavə mükafat və ya bonus ödəyirlər (Belçika, Hollandiya) .
Pandemiyaya görə bir çox ölkələrdə məmurlar və digər işçilər öz iş yerlərindən uzaqlaşdırıldı və öz işlərini evdən distant şəkildə həyata keçirməyə başladılar. Ancaq uzaqdan görülən iş, ictimai təşkilatların böhran dövründə qarşılaşdığı bütün problemləri həll etmir, əksinə problem yaradır. Məsələn, əgər onlar da valideyn statusu daşıyırlarsa, dövlət qulluqçuları məktəb bağlanarkən çox vaxt uşaqlarına qayğı göstərməlidirlər. İstər mərkəzi rəhbərlik, istərsə də bir mərkəzləşdirilmiş qaydada ictimai təşkilatlar çevik iş qaydaları (flexible working arrangements) tətbiq edirlər. Ölkələr daha çox öz qanunvericilikləri ilə müəyyən olunmuş çevik iş qaydalarından istifadə edirlər. Nümunə olaraq göstərə bilərik ki, daha az iş yükü olan vəzifələr üçün part-time iş növündən istifadə olundu və artan iş yükü olan vəzifələr üçün natamam vaxtın tam vaxta köçürülməsi həyata keçirildi. Həm gün ərzində, həm də həftə ərzində saatların çevik paylanması adi görünsə də, bəzi ölkələr (məsələn, Avstriya) məmurlardan normal iş vaxtı ərzində işləmələrini tələb edir. Bəzi qurumlarda bir həftəlik distant işləmə və bir həftəlik ofisdə işləmə periodlarını birləşdirən bir fırlanma sistemi tətbiq olundu.
Ölkələr, COVID-19-a qarşı mübarizədə ön cərgədə olan dövlət qulluqçularını mükafatlandırmaq üçün iş vaxtı üçün artan ödəniş, maaş artımı və ya xüsusi bonuslar da daxil olmaqla geniş maliyyə aspektrlərindən istifadə etmələri daha məqsədəuyğun gördülər.
Mövcud COVID-19 pandemiyası kimi fövqəladə hallar, vətəndaşların həyatını, təhlükəsizliyini və sağlamlığını qorumaq üçün fövqəladə tədbirlər tələb edir. Bu cür tədbirlər istər-istəməz dövlətin normal fəaliyyətindən kənara çıxan vəziyyətlərə səbəb olur. Mümkün olan ən təsirli və effektiv cavabı təmin etmək məqsədi ilə qanunvericilik dövlətlərə daha ehtiyatlı davranmağı və tez-tez görülən tədbirləri istər-istəməz insan hüquqlarına və əsas azadlıqlarına xələl gətirməyə icazə verir. Avropa Şurasının dediyi kimi, “virusun əsas dəyərlərimizi və azad cəmiyyətlərimizi məhv etməsinə imkan verməməliyik” . Qaydalar sərbəst toplaşmaq azadlığı, hərəkət azadlığı və iqtisadi fəaliyyət azadlığı kimi insan hüquq və azadlıqlarına məhdudiyyətlər qoya bilər, lakin bu məhdudiyyətlər mütənasib və qeyd olunan dəyərlərin qorunması üçün lazım olan sahə ilə məhdudlaşdırılmalıdır. Bunlar dövlət idarələrinin hərəkətlərinin əvvəlcədən bilinməsini təmin edəcək şəkildə qurulmalıdır.
Əksər ölkələrdə məhkəmələr daha az və ya məhdud şəkildə fəaliyyət göstərməyə davam edir. Bəzi ölkələrdə məhkəmələrin fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə azalır (İtaliya), digərlərində isə fəaliyyətin normal şəkildə davam etdirir (məsələn, Hollandiyada medianın 2 apreldə verdiyi məlumata görə, əvvəlki həftədə hakimlərin 20% -i qərar vermişdir. Bu adi haldan azdır). Bir çox ölkələrdə məhkəmə iş rejimində fiziki məsafənin ölçüləri üstünlük təşkil edir, məhkəmə binalarına giriş məhdudlaşdırılıb, iş yerlərində isə yalnız məhdud sayda hakim və məhkəmə işçisi iştirak edir.
Bir çox ölkələrdə vətəndaşların müraciətini mövcud vəziyyətdə daha təhlükəsiz həyata keçirmək üçün müraciətlər və digər sənədlər adi poçt və ya elektron portallar vasitəsilə verilməsi təkmilləşdirilmişdir. Pandemiya zamanı elektron rabitənin sadələşdirilməsi halları var. Məsələn, Xorvatiyada sənədlər elektron imza olmadan sadə e-poçt rabitəsi ilə verilə bilər. Elektron sənəd sistemində iş sənədlərinə sadələşdirilmiş giriş istifadəçilərə təqdim olunur.
Dövlət orqanlarından məlumatların əldə edilməsi – Covid-19 pandemiyası ilə bağlı dövlət orqanlarında çalışanlardan məlumat əldə etmək və bu vəziyəti öyrənmək üçün müşahidə və tədqiqatlar aparmaq lazım idi. Nottingem Universiteti, Stanford Universiteti və London Universitet Kollecindən olan Bürokratiya Laboratoriyası və Dövlət Xidmətçiləri konsorsiumu ortaqlarının qlobal araşdırması belə bir tədqiqat üçün təkliflərini bir araya gətirdi. Məqsəd, dövlət idarəçiliyinin səmərəli işləməsindəki müntəzəm maneələrin aşkarlanması, hakimiyyət və dövlət məmurları arasında ünsiyyət və əlaqəni asanlaşdırmaq və dəyişkən mühitdəki problemlərin həlli üçün dövlət məmurlarının görüşlərini öyrənmək idi. Paralel olaraq, bürokratiya laboratoriyası və tərəfdaşları belə bir dəstəyə ehtiyac olduqda e-poçt, telefon, SMS və ya WhatsApp vasitəsi ilə sorğu keçirməkdə hər hansı bir hökumətə dəstəklərini təklif edirlər .
Misal olaraq, hökumətlər iki həftəlik bir müddətdə bütün vəzifəli şəxslərin qısa bir telefon sorğusunu həyata keçirə bilər. Tədqiqatçılar rəhbərlərə işçilərinin üzləşdikləri çətinliklərin davamlı diaqnostikasını təmin etmək üçün aşağıdakı sualları verə bilər:
✓ Komandanızın koronavirusa qarşı reaksiyasını həyata keçirməkdə ən böyük çətinlikləriniz nələrdir?
✓ Komandanızın tipik əsas vəzifələrini həyata keçirmək üçün hazırda ən böyük çətinlikləriniz nələrdir?
✓ Koronavirus böhranı zamanı komandanızın qarşılaşdığı problemlərlə mübarizədə hansı fəaliyyət ən uğurlu olub?
✓ Koronavirus böhranı zamanı həmkarlarınızla ünsiyyətdə ən çox nə çətinləşdi?
Dövlət orqanlarında bu kimi sorğular keçirilərək dolğun məlumatlar əldə edildi. Bir çox dövlətlər isə bu sorğunun kateqoriyalı şəkildə cavablandırılmasını təklif etdi. Bu sorğudan əldə olunan cavablar isə 1-7 səviyyələri üzrə kateqoriyalara ayrıldı: 1-“Qəti razı deyiləm” və 7- “Qəti razıyam”. Verilən suallar isə aşağıdakılardır:
➢ Komandamın qarşısında duran tələblərin dairəsi koronavirus böhranı nəticəsində xeyli dəyişdi.
➢ Komandam koronavirus böhranı zamanı koronavirusla əlaqəli iş üçün təsirli bir strategiya hazırlamağı bacardı.
➢ Komandam koronavirus böhranı zamanı əsas vəzifələr üçün təsirli bir strategiya hazırlamağı bacardı.
➢ Resurs məhdudiyyətləri mənim komandamın koronavirus böhranı zamanı əsas vəzifələrini yerinə yetirmə qabiliyyətinə mane olur.
➢ Resurs məhdudiyyətləri mənim komandamın koronavirus böhranına effektiv cavab vermə qabiliyyətinə mane olur.
İclasların keçirilməsi – Ölkələr hüquqi baza yaratmaq üçün müvafiq qanunvericilik və qaydaları nəzərdən keçirmək, yeniləmək, dəyişiklik etmək istəyə, vəziyyətin təhlili ilə bağlı iclaslar keçirə bilər. Hökumət iclaslarının video və ya telekonferansdan istifadə edərək səlis şəkildə təşkili və işləməsi üçün lazımi İT infrastrukturunun və proqram təminatının düzgün təhlükəsizlik protokolları ilə işlənməsi də təmin olunmalıdır.
Mövcud texnologiya hökumətin virtual iclaslarını səmərəli təşkil etməyə imkan verir və bunlar müxtəlif ölkələrdə asanlıqla qəbul və istifadə edilə bilər. Bununla belə, əksər ölkələr yenə də ənənəvi hökumət iclaslarını, yəni şəxsən görüşlər keçirməyi üstün tuturlar. Bu müntəzəm iclaslarda xəstəliyin ötürülmə riskini minimuma endirmək üçün əlavə ehtiyat tədbirləri görülür.
Hökümət iclaslarının uzaqdan təşkili bütün nazirlərin iştirakını təmin edə bilər ki, buda daha məhsuldar olan və daha məlumatlı qərarlar əldə etməyə kömək edəcəkdir. Bu, fövqəladə hallar zamanı dövlət qərarlarının hazırlanması, o cümlədən nazirliklərarası məsləhətləşmələr üçün vaxt və mənbələrin çox məhdud olduğunu nəzərə alaraq xüsusilə vacibdir.
Koronavirüs yoluxanların sayı 9 milyonun üzerinde. Virüsa yoluxanların yüzdə 52’si sağaldı . 471 mindən çox insan həyatını itirdi. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı epidemiyanın sürətləndiyini və dünyanın yeni və təhlükəli bir mərhələdə olduğunu qeyd etdi. Dünya koronavirus epidemiyası ilə mübarizə aparır.

Azərbaycanda COVID-19 pandemiyası – Azərbaycanda hələ pandemiya özünü göstərməmiş Azərbaycan ilkin önləmləri almağa başladı. İlk öncə Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargah yaradıldı və həmin Qərargahın üzvləri hər gün mətbuat vasitəsi ilə ictimaiyyəti məlumatlandırırlar.Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 2020-ci il 19 mart tarixli Fərmanı ilə “Koronavirusla Mübarizəyə Dəstək Fondu” yaradıldı. Fondun yaradılmasındakı məqsəd Azərbaycan Respublikasında koronovirus pandemiyasının yayılmasının qarşısını almaq və onunla mübarizə istiqamətində həyata keçirilən tədbirlərə maliyyə dəstəyini təmin etməkdən ibarət idi.
Respublikamızda əhalinin sağlamlığının qorunması, dünya standartlarına uyğun tibbi yardımla təmin olunması ölkədə həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasətin prioritetlərindəndir. Son aylarda dünyada yayılan yeni növ koronavirus infeksiyasının coğrafiyasının genişlənməsi ölkəmizdə də bu xəstəliyə yoluxma hallarının qarşısının alınması məqsədilə müvafiq preventiv və profilaktik tədbirlərin gücləndirilməsini zəruri edirdi. Bu məqsədlə, əhalinin müxtəlif təbəqələrinin, o cümlədən sahibkarlıq subyektlərinin bu növ tədbirlərə dəstək verməsi,sosial həmrəylik nümayiş etdirməsi görülən işlərin səmərəliliyinə bilavasitə təsir edən xüsusi əhəmiyyətli məsələlərdən olmaqla, korporativ sosial məsuliyyəti, dövlət – vətəndaş birliyini əks etdirən əsas faktorların bariz göstəricisidir.
İyunun 22-nə olan məlumata əsasən ölkə daxilində 13207 koronavirusa yoluxma faktı təstiqləndi ki, 161 təstiqlənmiş hal ölüm ilə nəticlənmişdir. Hazirda Azərbaycan pandemiyanın yayılmasının qarşısını almaq üçün bütün sərhədlərdə giriş-çıxışı qeyri-müəyyən müddətə bağlamışdır. Ölkədən xarici ölkələrə gediş-gəliş dayandırılmışdır, ölkə daxilinə və xaricinə uçuşlar mövcud deyil. Azərbaycanda elektron vizaların verilməsi xidmətidə dayandırılmışdır. Səyahətin mənşəyindən asılı olmayaraq Azərbaycana gələnlərin hamsı dövlət tərəfindən təmin olunmuş yerlərdə 14 gün müddətində məcburi karantində yerləşdirilir. 2020-ci ilin 1 avqust tarixinə qədər Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Lənkəran, Abşeron və Naxçıvanda beynəlxalq sərnişin daşımaları və nəqliyyatın hərəkətini məhdudlaşdıran qaydaların tətbiq olunması genişləndirilib.
Qərargahın göstərişlərinə əsasən qabaqlayıcı tədbirlər görüldü, vətəndaşlara bir-birinə əl verməklə salamlaşmaq, qucaqlaşmaq, öpüşmək, sarılmaq kimi vərdişlər qadağan edildi. Belə bir müsbət meyil formalaşdı: məsafə saxlamaq, əyani təmaslardan qaçmaq, sosial müdafiə, sanitar-gigiyena qaydaları müəyyən olundu və onlara ciddi əməl edildi.
Azərbaycan dövləti insanların müvəqqəti və ya daimi yaşayış yerlərində, mənzillərində qalmalarına, onların hərəkətlərinə nəzarət etmək üçün ciddi qaydalar tətbiq edir. İnsanların zəruri hallarda evdən çölə çıxmaları SMS vasitəsi ilə icazə almaqla təşkil edildi və icazənin səbəbidə katerqoriyalar üzrə bölünərək kodlaşdırıldı (Məsələn, Şəxslər tibbi yardım üçün evdən çıxmaq üçün , ərzaq mağazasına, aptekə, banka, poçt şöbəsinə və ya açıq havada gəzintiyə getmək üçün , cənazə mərasimində iştirak etmək üçün təyin olunmuş sms ünvanına göndərməlidir). Polislər isə ətrafda insanların icazələrini yoxlayır, qayda pozuntusu olduqda cərimələr və ya bu hallar təkrar qeydə alınarsa həbs cəzaları tətbiq edirlər.
Koronavirus pandemiyasının anidən peydə olması və sürətli şəkildə yayilması nəticəsində dünya ölkələri bu virusa hazırlıqsız “yaxalandı”. Virus insanların evdən çıxdıqda maskadan istifadəsi mütləq sayıldığı üçün, ölkəmizdə maskaya və digər qoruyucu tibbi ləvazimat və vasitələrə tələbat artmışdı. Bu baxımdanda günlər keçdikcə bu vasitələrdə qıtlıq yaşanırdı. İstehsalçı ölkələr isə tibbi maska ixracını dayandırmaqla yanaşı, istehsal avadanlığı və xammalın ixracını da saxlamışdılar. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin tapşırığına əsasən, aidiyyəti dövlət qurumları qısa müddətdə tibbi maska istehsalı avadanlığının və xammalın Azərbaycana gətirilməsinə nail oldu və Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında tibbi maska istehsal edən müəssisə açıldı. Buradakı əsas məqsəd insanları lazimi tibbi ləvazimatlarla təmin etməklə yanaşı, apteklərdə yaranan sünii qiymət artımının qarşısını almaq idi.
Koronavirus dövründə Azərbaycanda da tədris müəssisələri şübhəsizki bağlandı və bu çox düzgün düşünülmüş addım idi. Hər gün yüz minlərlə insan evdən çıxaraq nəqliyyatdan istifadə edərək bir araya yığılırdı. Buda pandemiyanın yayılması üçün əlverişli idi. Tədris müəssisələri bağlandı, ancaq təhsildə davam etmək lazım idiki buun üçündə təhsildə yeni bir istiqamətin seçilməsi zərurəti yarandı. Bütün ölkədə distant təhsilə keçid olundu.
Korona virusun yayıldığı əksər ölkələrdə bu pandemiyaya hazır olmama səbəblərinə misal göstərə bilərik:
♦ Yayılma artdıqca ilk mərhələdən riskləri az qiymətləndirdilər;
♦ Bir çox ölkənin pandemiya şəraitində idarəetmə strategiyası yox idi;
♦ Maskalar kimi əsas, zəruri avadanlıqlar yox idi;
♦ Səhiyyə və xəstəxanalara qoyulan investisiyanı azaltmaqla dövlət xərclərini azaldırdılar və s.
Koronavirusun yayılmasının qarşısını almaq, insanların sağlamlığının qayğısına qalmaq məqsədilə Operativ Qərargah tərəfindən qəbul olunmuş qaydaların icrasını, digər bu yöndə olan məhdudlaşdırıcı tədbirləri və tövsiyyələri təşvişlə deyil, aydın təffəkkür və sağlam düşüncə ilə əməl etmək lazımdır.
“Koronavirus xəritəsi”ndə önləyici tədbirlər görən ən qabaqcıl ölkələrdən biri də məhz Azərbaycandır. Virus təhlükəsinə qarşı vətəndaşların həmrəylik nümayiş etdirməsi və Nazirlər Kabineti yanında Operativ Qərargahının xəbərdarlıqlarına əməl edilməsi pandemiyanın qarşısının alınmasında önəmli silahdır.
Sözsüzki bu pandemiya bitəcək, insanlar əvvəlki həyatlarına qayıdacaq. Ancaq bu bu cür infeksiya xəstəliklərinin təkrar olmayacağı mənasına gəlmir. Buna görədə ölkəyə olan gediş və gəlişlərin həkim nəzarətindən keçərək təmin olunması zəruri hala çevrilməlidir. Tədris müəssisələri, şirkətlər, dövlət orqanları və s. insanların gündəlik olduğu yerlərdə həkim nəzarəti olmalı, müəyyən olunmuş vaxtlarda onlar arasında testlər aparılmalıdır. Koronavirus bitdikdən sonra ölkədə turizmin inkişafına artıq yeni prizmadan baxılmalıdır. Ölkəyə xaricdən infeksiya gəlmə təhlükəsinin qarşısı alınmalı və bununla yanaşı turizmdə inkişaf etdirilməlidir.

Murtəza HƏSƏNOĞLU

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında
Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Dövlət qulluğu
kadr siyasəti kafedrasının dosenti, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru