Hüseyin Alpaslan: TÜRK DİPLOMASİSİNİN DÖNÜM NOKTASI

Osmanlı İmparatorluğu, 1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda ağır kayıplar vermiş, Ayastefanos Antlaşması ile Balkanlar’da Karadağ, Sırbistan ve Romanya tam bağımsızlık kazanmış, Bulgaristan özerk bir statüye kavuşmuş, doğuda Kars, Ardahan, Batum ve Bayazıt Rusya’ya bırakılmıştır. Hariciye Nazırı Mehmed Esad Saffet Paşa’nın gözyaşları içinde imzaladığı bu antlaşma, Osmanlı diplomasi tarihindeki zayıflığın simgesi olmuştur. Bu diplomatik zaaf, 44 yıl sonra imzalanacak Mudanya Ateşkesi’ne kadar masalarda boynu bükük ayrılmanın öncesini oluşturmuştur.

Birinci Dünya Savaşı sonrası imzalanan Mondros Ateşkesi ve Sevr Antlaşması, Türk milletinin esir ve yok edilmek istendiğini açıkça göstermiştir. Mustafa Kemal Atatürk önderliğinde ulusal güçler Anadolu’da toparlanmış, 1921 Sakarya Meydan Muharebesi ile Yunan Ordusu hezimete uğratılmıştır. Yunan kuvvetlerinin toparlanması ihtimali karşısında, Batılı devletler 1922 baharında Yunanistan ve Türkiye’ye ateşkes önerisinde bulunmuş, ancak Ankara Hükûmeti Trakya ve Batı Anadolu’nun boşaltılması koşulunu dayatmıştır.

TBMM’nin barışı istediği koşullarda sağlama girişimleri, Paris ve Londra’ya gönderilen Dışişleri Bakanları Yusuf Kemal Tengirşek ve Fethi Okyar’ın diplomatik çabaları ile sonuçlanmamış, Türk Milleti’nin bağımsızlık iradesi, Amasya, Erzurum ve Sivas kararlarıyla pekiştirilmiştir. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, askeri güçle adil bir barış sağlama amacıyla 26 Ağustos’ta Büyük Taarruz’u başlatmış, 9 Eylül’de İzmir ve 11 Eylül’de Bursa’nın işgalden kurtarılmasını sağlamıştır. Bu askeri başarılar, İtilaf Devletleri’ni 23 Eylül 1922’de Ankara Hükûmeti’ne Doğu Trakya ve Boğazların, yapılacak barış antlaşmasından sonra boşaltılacağı güvencesini veren bir nota göndermeye zorlamıştır.

29 Eylül’de Ankara Hükûmeti, Türk kuvvetlerinin İstanbul ve Boğazlar’da İtilaf askerleriyle çatışmayacağını, ancak Edirne ve Meriç’in batısına kadar olan bölgenin işgal kuvvetlerinden temizlenmesi şartıyla 3 Ekim’de Mudanya’da görüşmeye hazır olduğunu bildirmiştir. Bu talep üzerine Mudanya Ateşkes Konferansı planlanmış ve TBMM, İsmet Paşa başkanlığında bir heyeti görevlendirmiştir. Heyette Asım Gündüz, Yarbay Tevfik Bıyıklıoğlu, Binbaşı Seyfi Düzgören ve Kızılay ikinci başkanı Hamit Bey bulunmuştur. Ayrıca Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa ve General Refet Bele destek amacıyla Mudanya’ya intikal etmiştir.

Mudanya’ya gelen İtilaf temsilcileri İngiltere’den General Harrington, Fransa’dan General Charpy ve İtalya’dan General Monbelli, Yunan delegesi General Mazakaris ve Yüksek Komiser Simpulos ise görüşmeler boyunca Mudanya açıklarında bir gemide beklemiştir. Görüşmeler 3 Ekim 1922’de Rus iş insanı Alexander Ganyanof’un eski evinde başlamış, İsmet Paşa tarafından sunulan taslak proje, diğer tarafların farklı bir proje önerisi nedeniyle ilk gün sonuçsuz kalmıştır. İkinci gün, Türk karşı projesi müttefiklere dağıtılmış ve bazı düzeltmeler yapılmış, ancak anlaşmaya varılamamıştır.

Üçüncü gün, görüşmelerin en kritik anlarından biri yaşanmış, Yunanlarla çatışmanın sona erdirilmesi kabul edilirken Karaağaç sorunu ve Trakya’daki jandarma sayısı tartışmaları devam etmiştir. Müttefik delegeler, “Ankara Hükûmeti memurlarına mahalli güvenlik için gereken sayıda millî jandarma katılacaktır” önerisini sunmuş, Türk delegesi bu düzenlemeyi yalnızca Türkiye’nin kontrolü dahilinde kabul etmiştir. Dördüncü gün, İngilizlerin Çanakkale’de tel engel inşasına devam etmesi ve bölge halkına sokağa çıkma yasağı getirmesi diplomatik tansiyonu artırmıştır. Bu gelişmeler üzerine Mustafa Kemal Paşa, Türk ordusuna harekât serbestliği tanımış, görüşmelerin durması veya yeni bir savaşın başlama ihtimali ortaya çıkmıştır.

Beşinci gün, Türk birlikleri Çanakkale ve Boğazlar bölgesine mevzilenmiş, İngiliz delegesinin talimat beklemesi nedeniyle toplantı ertelenmiştir. Altıncı gün, İngiliz General Harrington ve İsmet Paşa arasında yapılan yazışmalar neticesinde harekât durdurulmuş, konferansın ertesi sabaha bırakılması kararlaştırılmıştır. Yedinci gün, İstanbul ve Boğazlardaki işgal bölgeleri harita üzerinde belirlenmiş, sekizinci gün tüm maddeler üzerinde uzlaşmaya varılmıştır. İsmet Paşa, 11 Ekim’de Mudanya Askerî Sözleşmesi’nin imzalandığını Başkomutanlığa bildirmiştir. Yunan delegesi ilk başta sözleşmeyi imzalamayı reddetmiş, üç gün sonra Yunan Hükûmeti tarafından kabul edilmiştir.

Mudanya Ateşkesi, Türk-Yunan çarpışmasını sona erdirmiş, Yunan kuvvetlerini Meriç’in sol kıyısına çekmiş, Karaağaç dahil sağ kıyı geçici olarak müttefiklerce işgal edilmiş ve TBMM, asayişi sağlamak amacıyla 8.000 kişilik jandarma kuvveti bulundurabileceğini kabul etmiştir. Boğazlar ve Çanakkale hattında Türk ordusu harekât yapmamayı taahhüt etmiş, müttefiklerin bölgede bulundukları birlikleri geri çekmeleri ise Yunanların tahliyesinden sonra gerçekleşmiştir.

Mudanya Ateşkesi, Mondros Ateşkes Antlaşması’nıhükümsüz kılmış, Sevr Antlaşması’nın fiilen geçersizliğini tescil etmiştir. Türkiye’nin diplomatik bağımsızlığını garanti altına alan bu süreç, İngiltere’de Lloyd George hükümetinin 19 Ekim 1922’de düşmesine neden olmuştur. TBMM, masada üstünlüğünü göstererek Doğu Trakya’yı barışçıl yolla kazanmış, Türk milletinin temsil yetkisini uluslararası alanda kabul ettirmiştir. Mudanya Mütarekesi, askeri zaferin diplomasiyle pekiştiği ve Türk millî iradesinin uluslararası meşruiyet kazandığı bir dönüm noktasıdır.

Mudanya görüşmeleri, diplomatik strateji ve askeri güç arasındaki hassas dengeyi göstermesi bakımından da önemlidir. İsmet Paşa’nın diplomatik manevraları, müttefiklerin tutumlarını analiz ederek esnek bir yaklaşım geliştirmesi, Ankara Hükûmeti’nin hedeflerine ulaşmasını sağlamıştır. Aynı zamanda, Türk delegasyonunun askeri güçle masadaki üstünlüğü desteklemesi, diplomatik baskıyı artırmış ve müzakere sürecini hızlandırmıştır. Bu yönüyle Mudanya, yalnızca bir ateşkes anlaşması değil, Türk millî iradesinin ve modern Türkiye diplomasisinin bir sembolüdür.

Hüseyin Alpaslan

Tarihçi-Yazar

Kaynaklar