Teolojinin jeopolitiği ilginç sonuçlara yol açabiliyor. Din etnik bir ayıraç olabildiği gibi birleştiren işlevde üstlenebiliyor. Kafkasya, Balkanlar ve Ortadoğu üçgeninde dünyanın en önemli jeopolitik konumdaki Türkiye; İslam’ın ve Ortodoks Hristiyanlığın merkezi. Türkiye’nin en yakın belalı komşusu Yunanistan; İstanbul’da bulunan Fener Rum Patrikhanesini “ekümenik” olarak niteler, Türkiye’yi ziyaret eden hemen her Yunanlı diplomat veya politikacı soluğu patrikhanede alır. “Ekümenik Patrikhane ile ilgili konular Yunanistan’ı özel olarak ilgilendirmekle birlikte, Avrupa’nın dini haklar ve din özgürlükleri anlayışı kapsamında yer almaktadır” açıklaması yaparlar. Çünkü Fener Rum Patrikhanesi, sadece Türkiye’de yaşayan Ortodoks vatandaşların değil, Yunanistan başta olmak üzere Rusya gibi dünyanın dört bir tarafındaki 14 Ortodoks Kilisesi’nin tarihi, kültürel ve dini gerekçelerle bağlı olduğu uluslararası bir kilisedir. Rum Ortodoks kiliseleri üzerinde otoritesi olan Fener Patriği 6. yy’dan beri ökümenik patrik sıfatıyla dünyadaki tüm Ortodoksların ruhani lideri kabul edilir.

Türkiye’de bulunan Fener Rum Patrikhanesi; 250 milyon inananı vardır ve Ortodoks dünyasının ruhanî önderi konumundadır. Patrikhane, Ortodoks dünyasının tarihten gelen hiyerarşik yapısını ve diğer Hıristiyan mezhepleri, diğer semavî dinler ve diğer hükümetler nezdindeki konumunu muhafaza eder. Bu kurumun ülkemizde olması birçok açıdan fevkalade önemlidir. İstanbul Ekümenik Patrikhanesinin kurucusu, M.S. 37’de İsa Peygamberin havarilerinden Apostol Andrea kabul edilir. M.S. 451’de Kadıköy’de toplanan 4. Ekümenik Konsül kararları ile Roma Patrikhanesi eşit sayıldı. Roma İmparatorluğu’nun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmasından sonra, Bizans İmparatorluğu içindeki Hıristiyanlar, İstanbul Ortodoks Kilisesi’ne bağlandı ve “Doğu Kilisesi” olarak da adlandırılan Ortodoks Kilisesi, 5. yüzyılda Katolik Kilisesi’nden koptu. 1862’de Osmanlı padişahı Abdulaziz’in fermanıyla Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Osmanlı Devleti içindeki konumunu belirleyen bir Nizamname hazırlandı. Lozan Barış görüşmelerinde, müttefik devletlerin heyetleri ile yapılan görüşmeler sonucu; “Rum Kilisesi’nin reisi olan Patriğin tayinini onaylayan Türk Hükümeti’ne daima tabi kalmasına, Patrikhanenin İstanbul’da ikametine devam edecek münhasır bir dini müessese olmasına karar verildi ve Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin etkinlik alanı da dini konularla sınırlandı.

Mevcut Ekümenık Patrik I. Bartolomeos ve Sen Sinod’un (Yüce Meclis) üzerlerinde direkt otoritesi, yani tayin ve azil hakkı olan başepiskoposluk, metropolitlik ve diğer kurumlar şunlardır: Türkiye ve Yunanistan’la birlikte Amerika Avrupa ve Uzakdoğu Kiliseleri, Amerika’da Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Başepiskoposluğu, Kanada Metropolitliği, Panama Metropolitliği, Buenos Aires Metropolitliği; Avrupa’da İngiltere Başepiskoposluğu, Fransa Metropolitliği, Almanya Metropolitliği, İsveç ve İskandinavya Metropolitliği, Benelüks Metropolitliği, İsviçre Metropolitliği, Avusturya Metropolitliği, İtalya Metropolitliği; Uzakdoğu’da Avusturalya Başepiskoposluğu, Yeni Zelanda Metropolitliği, Hong Kong Metropolitliği. Essex Manastırı (İngiltere), Chambesy Ortodoks Merkezi (İsviçre), Dünya Kiliseler Konseyi nezdinde Ortodoks dünyası adına Daimi Temsilcilik (Cenevre), Avrupa Birliği nezdinde Ortodoks dünyası adına Daimi Temsilcilik (Brüksel), Selanik Teoloji Eserleri Enstitüsü, Atina Daimi Temsilciliği.

Bu kurumlara ilaveten Patriğin otoritesi altında olmayan otosefal Ortodoks kiliseleri liderlerini kendileri seçer, ama bu seçimde meşruiyet, İstanbul’daki “primus inter pares” (eşitler arasında ilk) olan ve Ortodoks aleminin bir anlamda koordinatörü konumunda bulunan Ekümenük Patrikhaneden gelir, yani Ekümenik Patriği’nin onu tanıması elzemdir. Bu kiliseler hiyerarşik sıraya göre şunlardır: İstanbul Patrikhanesi, İskenderiye Patrikhanesi, Şam Patrikhanesi, Kudüs Patrikhanesi, Moskova Patrikhanesi, Belgrat Patrikhanesi, Bükreş Patrikhanesi, Sofya Patrikhanesi, Tiflis Patrikhanesi, Kıbrıs Başepiskoposluğu, Yunanistan Başepiskoposluğu,Polonya Başepiskoposluğu, Tiran Başepiskoposluğu, Çek ve Slovak Başepiskoposluğu. Bunlara ilaveten Finlandiya ve Estonya’da iki otonom kilise daha mevcuttur. Bunlar liderlerini İstanbul’a teklif eder ve son seçimi İstanbul yapar.(1) Buna rağmen Ortodokslar tek blok değildir.

Fener Rum Ortodoks Patriği Bartholomeos’un daveti üzerine dünyanın dört bir tarafından gelen Ortosdosk din adamları 5-9 Mart 2014’te İstanbul’da toplanmıştı. 14 Ortodoks Kilisesi Patrik ve Başpiskoposlarının katıldığı ve Patrikhane’de 3 gün süren toplantıya ve 9 Mart Ortodoksluk Bayramı nedeniyle yapılan ayine yoğun ilgi gösterilmişti. 5-9 Mart arasında gerçekleştirilen tüm Ortodoks kiliselerinin toplanma hazırlığına adanan, dünyadaki Ortodoks kiliseleri temsilcileri ve başkanlarının toplantısına katılmak üzere İstanbul’a gelenler arasında, Moskova ve tüm Rusya Patriği Kirill’de vardı. Patrik Kirill’i İstanbul Havaalanında Rusya’nın öldürülen Türkiye Büyükelçisi Andrey Karlov, Rusya’nın İstanbul Başkonsolosu Aleksey Erhov ve Konstantinopolis Patrikhanesi temsilcileri karşılamıştı. İstanbul’da ikametgâhı bulunan ilk Ortodoks Başpiskopos’u onuruna sahip Ekümenik (Konstantinopolis) Patriği Bartholomeos daha önce Ortodoks kiliselerinin toplanması hazırlığı faaliyetlerinin görüşülmesi ve ortaya çıkan sorunların çözümü için Ortodoks kilisesi başpiskoposlarını İstanbul’a davet etmişti. Bu şekildeki son görüşme 2008 yılında aynı şekilde İstanbul’da gerçekleşmişti. İstanbul’da toplanan Ortodoks kiliselerinin liderleri, Ukrayna ve Ortadoğu’da bir an önce barışın tesis edilmesi için barış çağrısı yaptılar.

İstanbul (Konstantinopolis) Patriği Bartholomeos’un girişimiyle 6-9 Mart’ta İstanbul’da düzenlenen bölgesel Ortodoks kiliseleri toplantısına katılan Moskova ve Tüm Rusya Patriği Kirill, Ukrayna’daki raskolnikleri (dini bölücüler) Ortodoks Kilisesi’ne dönmeye ve güç kullanarak kilise ve manastırları ele geçirmekten vazgeçmeye çağırdıklarını söylemişti. İstanbul’da toplanan Ortodoks din adamlarının bu girişimleri dolaylı olarak Türkiye’nin elini güçlendirecek adımlar şeklinde değerlendirilmişti.(2) Rusya Patriği Kirill’in sözünü ettiği Ukrayna’daki raskolnikler, Ukrayna milliyetçiliğinin öncüleri.

Ukrayna’nın 1991 yılında bağımsızlığını kazanmasından sonra bazı rahipler, Moskova’dan bağımsızlıklarını ilan ederek kendi kiliselerini kurduklarını açıklamışlardı. Fener Patrikhanesi, selden kütük kapma derdinde. Ukrayna ve Rusya arasındaki sorunları fırsat bilen Fener Patrikhanesi, Ukrayna’nın Rus Kilisesi’nin ruhani alanına değil, kendilerinin alanına girdiğini söylemişti. Fener Patrikhanesi’nin bu söyleminden cesaret alan Ukraynalı milliyetçi kilise rahipleri, gayrı resmi olarak Fener Patrikhanesi ile görüşmeler yapıyor. Bu diyaloglara rağmen Fener Patrikhanesi, henüz bu kiliseleri meşru olarak tanımış değil.

Ukrayna Başbakanı Volodimir Groysman 15 Mart 2017’de İstanbul’u ziyaretinde Fener Patriği Bartholomeos ile görüşmüş ve kendisinden, Ukrayna’da Rus Kilisesi’nden tamamen bağımsız milli bir kilisenin kurulması ve bu kilisenin diğer kiliseler tarafından tanınması konusunda yardımcı olmasını istemişti.(3) Bu açıklamalar Ukrayna’ya büyük önem veren Moskova Patrikhanesi’nin, Fener Patrikhanesi ile ilişkilerinin gerilmesine neden oldu. Ukrayna Ortodokslarının Moskova Patrikhanesi’nin cemaatinin dörtte birini oluşturması, ayrıca Rus Patrikhanesi mülkünün önemli bir kısmının Ukrayna’da bulunması nedeniyle Ukrayna, Moskova Patrikhanesi açısından büyük önem taşıyor. Olay sadece ekonomik değil. Moskova; Rus Patrikliği üzerinden Ukraynalı Ortodoksları kontrol altında tutuyor. Tam Neo-Avrasyacı Aleksandr Dugin’lik mevzu. Teolojinin jeopolitiği dedikleri bu olsa gerek. Ukrayna’daki siyasi gelişmelerle milliyetçi kiliseler Batı yanlısı siyasetçileri ve Batılı ülkeleri desteklerken, Rus Kilisesi’ne bağlı rahipler, Rus yanlısı adayları ve Rusya’yı destekliyor. Ukrayna’da en büyük Hristiyan topluluklarını Kiev Patrikhanesine bağlı Ukrayna Kilisesi, Moskova Patrikhanesine bağlı Ukrayna Kilisesi ve Ukrayna Rum Katolik Kilisesi temsil ediyor. Moskova ve Kiev Patrikhaneleri arasında sorunlar mevcut. Bu sorun, Moskova Patrikhanesinin kendisini Ukrayna’daki Ortodoks Hristiyanları temsil eden yegâne patrikhane olarak kabul etmesi ve Kiev Patrikhanesini meşru saymamasından kaynaklanıyor.(4)

Ukrayna milliyetçiliğinin yükselişi ile palazlanan Ukrainization hareketinin lideri başrahip Basil Lipkovskaya’ın 1917 yazında yaptığı, autocephalous (bağımsız) kilise oluşturulması çağrısından bu güne bu mücadele sürüyor. 5 Mayıs 1920’de coşkulu Ukrayna Ortodoks temsilcileri ve Ukrayna milliyetçi hareketinin aktivistleri Ukrayna autocephalous Ortodoks Kilisesi’ni ilan etti. 14 Ekim 1921’de 64 rahip ve 17 yardımcı papaz All-Ukrainian Ortodoks Kilisesi Konseyi’ni topladı. Sovyet makamları, Çar taraftarı Ortodoks Rus Kilisesi’ni zayıflatmak için bu hareketi destekledi. 1929 sonrasında Sovyet yönetimi politika değiştirdi ve ayrılıkçı Ukraynalı Ortodoks papazlarını ve taraftarlarını tutuklamaya başladı. 1930’a gelindiğinde bu fikirlerinden vaz geçtiklerini açıklamak zorunda bırakıldılar. 1942’de, Alman işgali altındaki Ukrayna’da yeniden harekete geçtiler. Bağımsız Ukrayna Ortodoks Kilisesi cemaati ve din adamları, Nazi birliklerinin çekilmesinden sonra özellikle ABD ve Kanada’da göç ettiler ve Ukrayna diasporasının yoğun yerleşim yerlerinde kendi piskoposluklarını kurdular. 1989’da Ukrayna’nın batısında yer alan Lviv’de ortaya çıktılar. 1990’da bu dini örgütün yerel konseyi, Kiev’de Metropolitan Macarius’ı (Maletić) aziz ilan etti. ABD destekli, 11 Mart 1949 Ukrayna Kopychyntsi doğumlu 24 Şubat 2015’te Kiev’de ölen Metropolit Mefodiy uzun yıllar kilisenin başında bulundu.(5)

Fener Patrikhanesi dâhil Hiçbir Ortodoks otorite tarafından tanınmayan Kiev Patrikhanesi, Ukrayna devletinin aktif desteğini alıyor. Ukrayna’yı Rus etkisinden soyutlayan Turuncu Devrim’de Kiev Patrikhanesi, Grek Katolik Kilisesi ve çeşitli Protestan mezhepleriyle birlikte hareket etmişti.Teolojik jeopolitiğin kurallarına göre hareket eden milliyetçi Ukrayna Ortodokslarına göre Fener Patrikhanesi, Moskova’ya karşı destek bulabilecekleri bir otorite. Rusya’nın Ukrayna’yla sorunlu ilişkilerinden dolayı Fener Patrikhanesi, Kiev Patrikhanesi’ni tanımasa da, Kiev Patrikhanesi ve Otosefal Ukrayna Ortodoks Kilisesi ile görüşmelerini sürdürüyor. Ukrayna Ortodokslarına tek askıntı olan Fener değil. Vatikan’da, Grek Katolik Kilisesi üzerinde etkinliğini yeniden artırma yoluna gitmek suretiyle bölgenin hassas dengeleriyle oynuyor.

Vatikan’ın bu tasarrufundan Moskova Patrikliği ve dolayısıyla da Rusya Federasyonu’nun ciddi manada rahatsız olmaması mümkün mü? Bu duruma sosyo-politik ve ekonomik çıkarların da eklenmesi ile birlikte Batı yanlısı Ukraynalılarla Rusya yanlıları arasında yaşanan kamplaşma çok farklı çatışmaları tetikleme riski taşıyor. Ukrayna kilisesinin Konsey oturumları Rusya yanlısı ruhbanlarla Ukrayna milliyetçisi ruhbanlar arasında hararetli tartışmalara sahne oluyor. Ukrayna Otokefal Ortodoks Kilisesi’nin İstanbul Patrikliği’nin hukuki statüsü altına girme talebi Kiev Patrikliği’ne bağlı Ukrayna Ortodoks Kilisesi ve Kiev yönetimince destekleniyor. Haziran 2016’da Moskova Patrikhanesi’ne bağlı Ukrayna Ortodoks Kilisesi yetkilisi Başrahip Job, Ukrayna meselesinin Konsil’in gündeminde olmadığını ve gündemin değiştirilemeyeceğini ifade etmişti.(6)

30 Mart 2017’de Rus Kilisesi, Fener Rum Patrikhanesi’nin Ukrayna’da milli kilise kurmak isteyen rahiplerle görüştüğü iddiasına tepki göstermiş, Moskova Patrikhanesi Dış İlişkiler Yetkilisi Metropolit İlarion, Ukrayna’da Rus Kilisesi’nden bağımsızlığını ilan eden rahiplerin İstanbul’da Fener Rum Patriği Bartholomeos ile görüşme yaptıklarını, iddialara inanmak istemediklerini söylemiş, Rus Fener Rum Patrikhanesi’nin Ukrayna’daki Rusya karşıtı milliyetçi kiliselere destek vereceğine ilişkin iddiaların kendilerini son derece rahatsız ettiğini belirtmişti. Fener Patriği Bartholomeos daha önce Ukrayna’da bulunan tek meşru kilisenin Moskova Patrikhanesi Ukrayna kolu olduğunu söylemiş ve bu yaklaşımın Moskova Patrikhanesi ile Fener Rum Patrikhanesi arasındaki ilişkilerin temelini oluşturduğu taraflarca deklare edilmişti.(7) Ukrayna Parlamentosu, Fener Rum Patrikhanesi’nin Ukrayna’da Rus Ortodoks Kilisesi’nden bağımsız bir kilise kurulması konusunda yardımcı olması ve Ukrayna’da kurulacak “milli kiliseye” özerklik vermesi ricasında bulunan bir başvuru metnini kabul etti. Ukrayna Cumhurbaşkanı Petro Poroşenko’nun tasarının kabul edilmesini sağlamak için bizzat parlamentoya gelmesi ve yürüttüğü yoğun çabaların sonucunda, 450 sandalyeli Ukrayna Parlamentosu’nda 268 milletvekili, Fener Partrikhanesi’nin desteğinde Rusya’dan bağımsız bir kilise kurulması konusunda Fener Patrikhanesi’ne yapılacak başvuru metnini kabul etti.

Poroşenko, önceki gün yaptığı açıklamada, kendisinin İstanbul’a yaptığı son ziyarette Fener Rum Patriği Bartholomeos’la özel bir görüşme gerçekleştirdiğini ve gerek Fener Patriği’nin, gerek patrikhane yönetim kurulu üyelerinin yaklaşımının, Ukrayna’nın kendi kilisesini kurma konusunda başarıya daha önce hiçbir zaman olmadığı kadar yakın olduğunu gösterdiğini söylemişti.(8) Fener Rum Patrikhanesi Moskova’nın tepkisinden neden çekiniyor? Bunun bir kaç nedeni olabilir. I. Bartholomeos’a Ukrayna Ortodoks Kilisesi konusunda geri adım attıran nedenlerin başında Moskova’nın bu süreçte Türkiye’ye doğalgaz ve petrol üzerinden siyasi bir baskı uygulaması olduğunu söyleniyor. Bir diğer neden de 2008 Aralık ayında kalp rahatsızlığı nedeni ile hayatını kaybeden Rus Ortodosk Kilisesi Patriği 2. Aleksi’nin Kıbrıs’ın birleşmesiyle ilgili Rus yetkililer üzerinde etkili olabileceği hususunda I. Bartholomeos’a güvence vermiş olma ihtimalidir. Türkiye’nin bu konudaki kararının ne kadar önemli olduğu anlaşılmıyor mu? Sonuçta papazların kavgası Türkiye’ye yarıyor. Papazlarla papaz olmayalım demekle bu işler yürümüyor.

Bakınız:
1- http://www.megarevma.net/patrikhane.htm
2- 03.2014/ https://www.timeturk.com/tr/makale/omur-celikdonmez/turkiye-nin-avrupa-birligi-ne-karsi-ortodoks-karti.html
3- http://ukrturk.net/ukrayna-basbakani-grosyman-fener-rum-patrigi-ile-bir-araya-geldi/
4- http://qha.com.ua/tr/siyaset/yanukovic-ukrayna-daki-tum-kiliselerin-temsilcileriyle-gorusecek/91624/
5- http://tass.ru/info/4447141
6- https://tr.sputniknews.com/rusya/201606201023458698-ortodoks-konsili-ukrayna/
7- https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2017/03/30/rus-kilisesinden-rum-patrikhanesine-tepki/
8- https://www.cnnturk.com/dunya/ukraynadan-fener-patrikhanesine-milli-kilise-basvurusu
Ömür Çelikdönmez
Twitter:@oc32oc39