KAFKASSAM – Kafkasya Stratejik Araştırmalar Merkezi

  1. Anasayfa
  2. »
  3. Azerbaycan
  4. »
  5. Tatar Türkü Matvey Aleksandroviç’in kurduğu Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 100 yaşında!

Tatar Türkü Matvey Aleksandroviç’in kurduğu Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 100 yaşında!

Ömür Çelikdönmez Ömür Çelikdönmez - - 10 dk okuma süresi
364 0

Türk vatanının misafiri kıymetli dost Latif Mollaoğlu çok önemli bir hatırlatmada bulunarak, Azerbaycan Cumhuriyetinin 100. Kuruluş yıldönümünü neden yazmıyorsun dedi, asıl adı Matvey Aleksandroviç olan General Süleyman Mehmed Sülkevich’ten söz etti. Can Azerbaycan’a selam olsun! 1918’de Emin Resulzade Müsavat Partisi’ni kurmuş ve Rus ve diğer devletlere karşı millî bilinç ve millî kuvvet oluşturmuştur. 1918-1920’de Kafkasya Kurultayı’nı toplamış ve 28 Mayıs 1918’de de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ni kurmuşlardır. Bu devlet Orta Doğu’da ilk cumhuriyet olmuştur. Ancak 1920’de Kafkasya ötesi Sovyetler Birliği’ne katılmıştır. 30 Ağustos 1991’de SSCB çöküşüyle bağımsızlığını yeniden ilan etmiştir. Bugüne kadar Kafkaslarda Türkçülük hareketlerinin merkezi hep Bakü olmuştur.

Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918’de ilan edildi. Daha önce, Azerbaycan-Gürcistan ve Ermenistan’ın 1917’de kurduğu Maverai Kafkas (Transkafkas) Komiserliği ancak altı ay dayanabilmişti. Azerbaycan 19. yüzyılın ilk çeyreğinde Kuzey Azerbaycan Rus Çarlığı’nca işgal edilmiş, Güney Azerbaycan’sa İran’ın bir parçası olarak kalmıştı. Bağımsız ilk Azerbaycan Hükümetini Feth Ali Han Hoyski kurdu; aynı zamanda da İçişleri Bakanı oldu. Dışişleri Bakanıysa Mehmet Hasan Hacinski’ydi. Azerbaycan’ın başkenti Bakü, Rus, Bolşevik ve Ermeni işgalinde bulunduğundan Azerbaycan Hükümeti Gence’ye yerleşti. Tiflis’de Şeym Meclisi’ndeki Azerbaycanlı milletvekilleri “Azerbaycan Milli Şurası”nı kurdu ve başına “Müsavat Partisi” önderi Mehmet Emin Resulzade seçildi.(1)

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin kuruluşunda Osmanlı erkânıharbiyesinin katkısından dolayı, Avrupa basınında ölüm döşeğindeki Osmanlının son şahlanışı türünden ifadeler yer almıştır. Kuruluş felsefesi ve kurucu üyelerine bakıldığında çağın paradigmasına uygun önemli bir devlet projesi olduğu söylenebilir. Ermeni, Gürcü, Rus, Yahudi ve Türklerin yer aldığı bir halk cumhuriyetiydi. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin tarih sahnesine çıktığını bildiren “İstiklal Beyannamesi” bu tespitimizi doğrulayan şu maddeleri ihtiva ediyordu; “I. Bugünden başlayarak Azerbaycan halkı özgürlük haklarının sahibidir ve Güney-Doğu Transkafkasya’dan oluşan Azerbaycan tüm haklara sahip, bağımsız devlettir. II. Bağımsız Azerbaycan’ın siyasi yapısı Halk Cumhuriyeti olarak belirlenir. III. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti uluslararası birliğin bütün üyeleri, özellikle sınırı bulunduğu millet ve devletlerle iyi komşuluk ilişkileri kurmaya çaba gösterir. IV. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, sınırları içinde milliyeti ve dinine bakmaksızın, bütün vatandaşlara vatandaşlık ve siyasi haklarını temin eder. V. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, onun topraklarında oturan bütün milletlere serbest gelişme için geniş olanaklar sağlar. VI. Temsilciler Meclisi toplanıncaya kadar bütün Azerbaycan’ın yönetimi başında, halkın oyu ile seçilmiş Milli Şura ve Milli Şura karşısında sorumlu olan geçici Hükümet bulunur.”

Yazının başlığındaki isim Matvey Aleksandroviç; Aslen Tatar Türkü. Azerbaycan’da Süleyman Mehmet Sülkevich ismiyle biliniyor. Litvanya Vilnius’ta doğmuştu, Vilnius Litvanya’nın güneydoğu kesimindedir ve Baltık ülkelerinin en büyük ikinci şehridir. II. Dünya Savaşı’ndan önce Vilnius, Avrupa’nın en büyük Yahudi merkezlerinden biriydi. Yahudi etkisi bu kentin “Litvanya’nın Kudüsü” olarak tanımlanmasına yol açmıştır ve Napolyon 1812’de geçerken “Kuzey Kudüs’ü” olarak adlandırmıştır.(2) Babası İskender Bey de kendisi gibi askerdi. Litvanya’da doğan, Litvanya’da büyüyen, eğitimini ise Odessa’da tamamlayan Süleyman Sülkeviç’in aklı, kalbi, ruhu ata topraklarındaydı.1902’de Polonyalı târihçi Anton Muchlinski’nin yazdığı ”Litvanya Tatarlarının Kökeninin Araştırılması”eserini kendi imkânlarıyla Odessa’da yayınlatacak kadar târihine ve köklerine ilgiliydi.(3) Aile tarihinde bilinen büyük babası; II. Stanisław August Poniatowski, asıl adı Stanisław Poniatowski olan son bağımsız Polonya’nın kralının süvari yüzbaşısıydı. Kral II. August; Tatar asıllı süvari yüzbaşısı Stepan Sulkeviç’i Kırım Hanı Kaplan Giray’a elçi göndermişti.(4)

Litvanya-Tatar kökenli Rus generali Matvei Sulkevich, Kırım’da Süleyman, Azerbaycan’da ise Mehmet ismiyle bilinmektedir. Masei Aleksandroviç (Muhammed bek) Culkevich, 20 Temmuz 1865’te, Polonya-Litvanyalı Tatarlardan oluşan soylu bir ailede doğdu. Babası Albay Alexander Sulkevich gibi Rus ordu mensubuydu.Günümüzde Rusya’nın Merkez Rusya Federal Bölgesi’nde Don Nehri’nin kollarından Voronej Nehri’nin kenarında bulunan Voronezh şehrindeki askeri lisede daha sonrada Saint Petersburg bulunan Mikhailovskaya Artillery Military Academy/Mikhailovskaya Topçu Askeri Akademisinde eğitim aldı. Sulkevich, 1894’te Rus İmparatorluğu Genelkurmay Başkanlığı emrine alındı. Rus-Çin savaşına (1900-1901) ve Rus-Japon savaşına (1904-1905) katıldı. Rus-Japon savaşı sırasında Samed-bek Mekhmandatov ve Ali-Ağa Shekhlinsky ile tanıştı. Sulkevich 1915’te Genelkurmay Başkanlığı’nda üstün başarı notu ile ödüllendirildi. Kolordu Komutanı olarak Birinci Dünya Savaşı’na katıldı. daha sonra Kuzey Cephesindeki 37. piyade birlikleri üçüncü piyade tümeninin komutanı oldu. Sulkevich de başarılı bir askeri kuramcıydı – Rus sanatında ve Avrupa’daki subaylar arasında iyi bilinen iki ciltlik bir kitapta askeri sanat yazıları yayınlandı.(5)

1917’de Büyük Ekim Sosyalist Devriminden sonra Litvan Tatarlardan tümgeneral Matvey Sulkeviç 1917 yılının Mayıs ayında Moskova’da yapılan Bütün Rusya Müslümanlarının Askeri Teşkilatı Kurultayına katılan delegelerle temasa geçerek Romanya cephesinde 1. Özel Müslüman Kolordusu’nu oluşturmaya başlamıştı. Bu kolordunun oluşturulmasıyla Kırım’daki, Kazan’daki Milli Hareketlere destek verilmesi amaçlanmıştı. Emir aldıktan sonra M. Sulkeviç askerlerle beraber Kırım Müslümanlarına yardım etmek için hareket etmişti. Fakat 1918 yılı ilkbaharında Almanlar tarafından general ve askerleri silahsızlandırıldı. M. Sulkeviç, subaylarıyla birlikte Kırım’a ulaşıp 25 Haziran 1918’de orada Kırım Hükümetini kurmuştu. Kendisi ise Kırım hükümetinde Başbakan, İç İşler Bakanlığı, Harp ve Bahriye Başkanlığı makamına atanmıştı. Fakat çeşitli baskılar nedeniyle M. Sulkeviç tarafından oluşturulan Kırım Hükümeti kısa bir zaman yaşamıştır. 14 Kasım 1918 yılında M. Sulkeviç Bakü’ye geçmiştir ve orada Genelkurmay Başkanı olarak (Sovyet Ordusunun) Mayıs 1920 tarihine kadar çalışmıştır. Sovyetler tarafından 15 Haziran 1920 yılında kurşuna dizildi.(6)

Sulkevich, 16 Haziran 1919’da Gürcistan ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti arasındaki savunma askeri birliklerinin imzalanmasında önemli bir rol oynadı. Sulkevich’in eşi Meryem Hanım; sosyal yaşamda aktif bir rol oynamıştır. Kız çocukları için bir okulda çalışmalar yapan Bakü Müslüman Kadınların Yardım Kuruluşunun aktif bir üyesiydi. Son sözü ne oldu biliyor musunuz? “-Müslüman bir ordu subayı olarak ölmekten mutluyum!” (7)

28 Mayıs 1918’den 2018’e tam yüz sene geçti. Azerbaycan halkı devletiyle dimdik ayakta. Tüm şehitlerimizin ruhları şad mekânları cennet olsun!

Azərbaycan! Azərbaycan!
Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni!
Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız!
Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz!
Üç rəngli bayrağınla məsud yaşa!
Üç rəngli bayrağınla məsud yaşa!
Minlərlə can qurban oldu,
Sinən hərbə meydan oldu!
Hüququndan keçən əsgər!
Hərə bir qəhrəman oldu!
Sən olasan gülüstan,
Sənə hər an can qurban!
Sənə min bir məhəbbət,
Sinəmdə tutmuş məkan!
Namusunu hifz etməyə,
Bayrağını yüksəltməyə,
Namusunu hifz etməyə,
Cümlə gənclər müştaqdır!
Şanlı Vətən! Şanlı Vətən!
Azərbaycan! Azərbaycan!
Azərbaycan! Azərbaycan!
Bakınız:

1- http://www.star.com.tr/yazar/bagimsiz-azerbaycan-cumhuriyeti-1918-yazi-749032/
2- https://en.wikipedia.org/wiki/Vilnius
3- http://www.qiriminsesi.com/cok-mutluyum-ki-musluman-ordusunun-bir-subayi-olarak-oluyorum-elveda.html
4-http://turkologiya.org/saylar/turkologiya-2018-1.pdf
5- http://vestnikkavkaza.net/articles/society/44734.html
6- http://www.dunyabulteni.net/roportaj/308128/galina-miskiniene-ile-litvanyadaki-tatarlar-uzerine
7- https://mod.gov.az/az/pre/22035.html – http://nailtimler.com/people_page/people_17s/sulkevich_matvey_aleksandrovich.html -http://qha.com.ua/tr/toplum/kirim-gazetesi-kirim-tatar-tarihinde-10-mayis/111286/ – http://anl.az/el_en/book/2016/yn_mera.pdf – http://www.azerbaijans.com/content_652_tr.html

Ömür Çelikdönmez
Twitter:@oc32oc39

İlgili Yazılar

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir