Enerji təhlükəsizliyi çoxölçülü və çoxmənalı bir fenomen kimi görünür və fərqli ölkələr üçün fərqli mənalar daşımaqdadır. Enerji təhlükəsizliyi anlayışı 21-ci əsr ilə daha geniş və əhatəli bir məzmun qazandığı görülür. Enerji təhlükəsizliyi anlayışı mövzusu üzərində çalışanların razılaşdıqları ilk məqam, enerji təhlükəsizliyi terminin müəyyənləşdirilməsi çətin və qeyri-müəyyən bir anlayış olmasıdır. Enerji təhlükəsizliyinin ənənəvi tərifi istehlakçı ölkələrin neft ehtiyaclarını uyğun bir şəkildə təminat kontekstində tədarük təhlükəsizliyini təmin etməklə məhdudlaşır. Bu yanaşma enerji təhlükəsizliyinin ənənəvi elementlərini neft tədarükü (istehsalçılar), tələbat mərkəzləri (istehlakçılar), geosiyasət və bazar strukturları kimi müəyyənləşdirir. Beynəlxalq Enerji Agentliyi (IEA) enerji təhlükəsizliyini fasiləsiz enerji mənbələrinin mövcudluğu kimi müəyyənləşdirir. Kiber dünya təhlükəsizlik məsələsinə yenidən nəzər salmaqla yanaşı, enerji sahəsində də müxtəlif narahatlıqlar meydana gətirmişdir. Dəyişikliklər korona epidemiyasının ən populyar konsepsiyasına çevrildi, çünki epidemiya bir çoxumuzun psixologiyasını, prioritetlərini, həyata keçirmə yolunu, dəyərlərini sarsıdır.
ABŞ-Çin rəqabəti, nüvə enerjisi rəqabəti, kosmik müdafiə və kəşfiyyat rəqabəti, dünya əhalisinin 1 faizi üçün işləyən maliyyə sistemi və iqtisadi nizam, ehtiyatları və bazarları idarə edənlər, başında hərbi və iqtisadi gücə sahib olanlar, soyuq müharibədən sonrakı dövrü tərtib edənlər, ölkələrin və millətlərin taleyi müdaxilə etməyə çalışanlar deyil COVID-19 dəyişdirdi . Dünya nizamı, dəyər mühakimələri, həyat tərzi, güc anlayışı, dünya xəritəsi, əsrlər boyu çökmüş həyat qavrayışı çökdü. Bu şüar deyil, artıq gözlənilən idi. Epidemiya hamımızı dəyişdirdi. epidemiya dəyişdi və Birinci və İkinci Dünya Müharibələri ilə müqayisəsə edillməyəcək qədər hamımızı dünyaya dəyişdi. Birinci ve İkinci dünya müharibələri ilemüqayisə edilməyəcək şəkildə dəyişdirdi və deyişdirəcək.
OPEC qısaltması ilə tanınan Neft İxrac Edən Ölkələr Təşkilatı, 14 sentyabr 1960-cı ildə qurulan OPEC, 12 ölkənin konfederasiyasıdır.Neft İxrac Edən Ölkələrin Təşkilatı və ya qısa bir müddətdə OPEC, xalis neft ixrac edən və dünyanın məlum neft ehtiyatlarının üçdə ikisini saxlayan 12 ölkənin konfederasiyasıdır. Venesuela, İran, İraq, Səudiyyə Ərəbistanı və Küveyt Venesuelanın təklifi ilə 10 sentyabr 1960-cı ildə Bağdadda başlayan konqresdə, xam neft qiymətlərinin düşməsini dayandırmaq üçün iştirak etdi. Qurultayın sonunda, 14 sentyabr 1960-cı ildə İngilis Neft İxrac edən Ölkələr Təşkilatının ilk məktubu olan “OPEC” kimi tanınan Neft İxrac edən Ölkələr Təşkilatı təsis edildi.
Daha sonra Qətər, Liviya, İndoneziya, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Əlcəzair, Nigeriya, Ekvador və Qabon da sırasına uyğun olaraq Təşkilata üzv oldu. Əvvəlcə Cenevrədə olan OPEC-in qərargahı 1965-ci ildə Vyanaya köçdü. Agentliyin həyata keçirəcəyi siyasət üzv ölkələrin nümayəndələrinin iştirakı ilə ildə ən azı iki dəfə görüşən konfranslarda müəyyən edilir. Qərarlar yekdilliklə qəbul olunur. Üzv dövlətlərin təyin etdiyi direktorlar şurasının sədri konfranslar zamanı seçilir. Vyanada inzibati və tədqiqat katibliyi var. OPEC ölkəri bunlar;
Təşkilatın artıq 12 üzv dövləti var. bunlar;
Anqola
Liviya
Nigeriya
Əlcəzair
İran
İraq
Küveyt
Qətər
Səudiyyə Ərəbistanı
Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri
Venesuela
Ekvador
Qlobal neft tələbi, koronavirusun yayılmasını yavaşlatmaq üçün uçuş və səyahət qadağaları səbəbindən qlobal tədarük 30% -ə yaxın və 30 milyon barrel azalıb. Səudiyyə Ərəbistanının büdcə balansı baxımından, neft qiymətləri 70-85 dollar aralığı və Rusiya üçün isə 53-67 dollar aralığı kritik hədlərdir. Xüsusilədə, ‘koronavirusun yayılması’ səbəb olduğu ‘tələb şoku’ səbəbindən ən azı 6 ay 40 dollar altında qalacaq bir xam neft barelinin qiyməti həm Səudiyyə Ərəbistanına, həm də Rusiyaya zərər verəcəkdir.
İlin əvvəlində 66 dollar olan neft qiymətləri, bu həftə 25 dollar ilə son 17 ildə ən aşağı səviyyəyə çatdı. Qlobal tələbatın azalmasına səbəb olan korona virusu epidemiyası ilə yanaşı, Rusiya ilə Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı qiymət müharibəsi də təsirli olur. Neft qiymətlərini müəyyən edən əsas amilləri aşağıdakı kimidir:
a. OPEC (Neft İxrac edən Ölkələrin Təşkilatı) istehsal qərarları, b. OPEC xaricində olan istehsal, c. Ehtiyatlar, ç. Qlobal iqtisadi artım, d. Maliyyə Riskləri Balansı (İnvestisiya), e).Valyuta məzənnəsi, inflyasiya, ə. Mövsümi şərtlər, f. Geosiyasi risklər, g. Ehtiyat istehsal gücü.
Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ile Rusya’nın önderliğindeki petrol üreticilerinin oluşturduğu OPEC+ Grubu, Covid-19 salgınıyla önemli ölçüde düşen fiyatların yönünü yukarıya çevirmek için üretimlerini günde 10 milyon varil kısacak anlaşma sağladı.
Neft İxrac edən Ölkələr Təşkilatı (OPEC) və Rusiya kimi bəzi OPEC olmayan ölkələr gündəlik neft hasilatını cəmi 10 milyon barel azaltmaq qərarına gəldilər.Meksikadan başqa neft ixrac edən bütün ölkələr qərarı qəbul etdilər.Buna əsasən, OPEC + kimi tanınan ölkələr may ayının 1-dən iyunun 30-dək iki ay ərzində gündəlik xam neft hasilatını 10 milyon barel azaldacaqlar.İyundan sonra 2021-ci ilə qədər olan 6 aylıq müddətdə hasilatın azaldılması miqdarı gündə 8 milyon barel, növbəti 16 aylıq müddətdə 30 aprel 2022-ci ilə qədər isə gündə 6 milyon barel olaraq qəbul edildi.Uzun müddətdir OPEC ölkələri ilə razılığa gələ bilməyən Rusiyanın Enerji naziri Alexander Novak, bütün neft istehsal edən ölkələrin, hasilatın artması səbəb olduğu vəziyyəti dəyişdirmək fikrinə sahib olduğunu söylədi, çünki dünyada neftə olan tələbat gündə 10-15 milyon barel azalıb.OPEC + üzvlərinin 2018-ci ilin oktyabr ayında xam neft hasilatı səviyyəsi çıxılma məbləğlərinə əsaslanacaq, lakin Səudiyyə Ərəbistanı və Rusiyadakı kəsiklər gündəlik istehsal həcmi 11 milyon barelə görə hesablanacaq.
Murtəza HƏSƏNOV
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında
Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Dövlət qulluğu
kadr siyasəti kafedrasının dosenti, siyasi elmlər
üzrə fəlsəfə doktoru
