Hatırlanacağı gibi, 24 kasım 2015’te Rusya ile yaşanan uçak krizinin ardından Rus hükümeti Türkiye karşıtı bazı yaptırım kararları almış,bir çok Türk ürünün ülkeye ithalatıı yasaklamıştı. Bugün yapılan ikili görüşmeler sonrası vize ve bazı çalışma izinleri kousu dışında tüm yaptırımlar kaldırılmıştır.Tarım ürünlerindeyse domates dışında tüm kısıtlamalar kaldırılmıştır.Ancak özellikle Türk domatesine yaptırım ‘özellikle’ sürdürülmektedir.
Rus Tarım bakanı Aleksandr Tkaçov’un geçtiğimiz cuma yaptığı,”-Türk domatesine ithalat yasağının kalkması söz konusu değil,bu konu gündemde değil .Konunun gündeme gelmesi bile bir kaç yılı bulabilir ” açıklaması,aslında bu meselenin Türkiye tarafında iyi bilinmediği ve iletişim kopukluğu olduğunu göstermektedir.Domates meselesinin neden kriz nedenine dönüştürüldüğünü,bu alandaki ne tür bir rant döndüğünü anlayabilmemiz için öncelikle Rus tarım bakanlığının seracılık konusunda, kriz öncesi ve sonrası yaklaşımını incelemek faydalı olabilir.
Kriz öncesi durum
Bilindiği gibi,24 kasım öncesine kadar Rusya Federasyonu domates ithalatının büyük kısmını Türkiye’den karşılıyordu.2014 yılı öncesine kadar ruble kurunun dolar karşısındaki yüksek değeri nedeniyle ülkede seracılık yüksek maliyetler nedeniyle gelişememiştir.
Kriz sonrası alınan kararların etkileri
24 kasım sonrası,Moskova’nın agresif tutumu nedeniyle,Rus hükümeti ilk olarak Türk ekonomisine çok çabuk zarar verebilecek hamlelere yönelmiş,bu nedenle Türkiye’den tarım ürünleri ithalatını yasaklamıştır.
Bu dönemde eski Krasnodar valisi yeni tarım bakanı Aleksandr Tkaçov bazı tarım ürünlerinin Rusya içerisinde üretilebilmesi için kapsamlı bir plan hazırladıklarını kamuoyuna duyurmuştur.Bu plana göre büyük ölçekli Rus firmalar için kredi sağlanacak ve uzun süreli ithalat dış rekabete karşı koruma garantisi verilecektir.Bahsedilen program gerçektende 2015 yılında uygulamaya konulmuş,Rusya’dan beklenmeyecek bir süratle krediler verilmiş, dev ölçekli seraların inşasına başlanmıştır.
Bu dev tarım programı ile ilgili,Tkaçov 2015 yılında yaptığı açıklamada ,”- Rusya yılda toplam iki milyon tona yakın sebze tüketmektedir.Şu an itibarı ile, sadece bunun 1.3 milyon civarındaki üretimini kedimiz yapabiliyoruz. Başlattığımız program sayesinde,2014 yılında toplam 30.000 dekar sera inşa etmeyi başardık,2020 yılına kadar toplam 15.bin dekar sera daha inşa etmeyi planlıyoruz.Yani,daha fazla yeni sera yatırımı yapmak zorundayız.Buna bağlı olarak bu program tamamlandıktan sonrada her yıl 3.000 dekar civarında yeni sera kurmamız gerekecek. Bu arada program dahilinde tarım bakanlığı,inşa edilen seraların toplam maliyetinin %20’sini yatırımcıya geri ödemektedir.Buradan bakıldığında çok ciddi devlet desteği söz konusu.»demişti.
Aslında bakan Tkaçov gayet net konuyu anlatmıştı bu açıklamasında.Tamda bu “milli tarım politikası ” propagandası döneminde Rus medyasında,Tkaçov’un ailesine ait olduğu söylenen tarım firması ‘agrokompleks’in Krasnodar,Rostov ve Stavrapol bölgelerinde yaklaşık 5.milyon dekar (500 bin hektar)araziye hükmettiğini ve seracılık alanında ciddi yatırımları olduğunu yönünde haberler yayınlamıştır.Öte yandan yine bu dönemde Rus medyasında,tarım kredilerinin bakanın yakın çevresine kullandırıldığı yönünde bazı eleştğrğler yapılmıştır.
Kriz dönemi
Türkiye ile yaşanan gerginlik döneminde Rusya’nın domates ithalatı konusunda alternatif ülkelerde ithalat yoluna gittiği bilinmektedir.Ancak bu dönemde Ukrayna ve Gürcistan ile sorunlar nedeniyle İran Azerbaycan ve hatta Fas’tan domates ithal edildiği dikkatlerden kaçmamıştır.Öte yandan,çok küçük ölçeklerde olsada, bazı Türk iş adamları Abhazya’da üretim yaparak Rusya’ya gümrüksüz domates ihraç etmeyi başarabildiler.
Bu dönemde domates fiyatlarındaki aşırı artış (kriz öncsine göre yaklaşık 3 kat!) dikkat çekmiştir.2016 yılı kış aylarında Moskova’da domatesin perakende satış kg fiyatı 300 rubleye (18 tl)kadar yükselmiştir.Bu dönemde Rus tüketiciler çok ciddi mağdur edilmiştir.
Domates krizi nasıl çözülebilir?
Ekonomi bakanı Nihat Zeybekçi’nin geçenlerde domates meselesi ile ilgili yaptığı, ” –Ya Türkiye’den alacaksın yada Rusya’da bir Türkten alacaksın!” açıklaması aslında bu sorunun çözüm noktasıdır.
Bizzat Tkaçov’un açıklamalarına göre Rusya genelinde her yıl 3 bin dekar sera kurulması gerekmektedir.Bu boşluğu Rus-Türk ortaklığı doldurabilir. Sera üretimi için gayet uygun olan Kranodar yada Adigey cuhuriyende pilot bir bölge seçilip bu yatırım sürekli hale getirebilir. Bu pilot bölgedeki ” bir çeşit tarım serbest bölgesi ” tüm ortaklıklar aynı sözleme metni üzerinden aynı şartlarla yapılabilir.Üretilecek tüm ürünün pazarlaması bir tek firma üzerinden yapılması gereksiz rekabeti önleyecektir.
Kurulacak bu organizasyona kabaca bir çeşit Türk-Rus tarım kooperatifi denilebilir. Rusya’da mevcut seralarda kg domates üretim maliyetinin yerel üreticiler için 110 ruble (6.5 tl )civarında olduğu bilinmektedir.Bu kooperatif sayesinde Rus hükümetinin kredi desteği verdiği yerel üreticilerin haksız rekabete karşı korunması sağlanabilir.Türk üreticiler ise, ihracatta karşılaştığı sorunlardan tamamen kurtulmuş olur.
Rus tarım bakanı Aleksandr Tkaçov,Türk tarım bakanı Faruk Çelik ve ekonomi bakanı Nihat Zeybekçi’nin bir araya gelerek bu sorunu çözmeleri yarım saati aşmayacaktır.Bu konuda Türk tarafının muhatabı kesinlikle devlet başkanı Vladimir Putin değil programı hazırlayan ve yöneten Aleksandr Tkaçov’dur.
S-400 hava savunma sistemi etegrasyonundan,nükleer santral alımına Suriye krizinden ,Türk akımına tüm stratejik sorunlarını çözmeyi başarabilmiş stratejik ortaklığa giden bu iki ülkenin domates ithalatı nedeniyle,ilişkileri krize sokulmasına izin verilmemelidir.
Engin ÖZER- Moskova / Ankara-Moskova Analiz Merkezi uzmanı
