1492 İspanya sürgününde bazı Yahudiler, Portekiz Kralı II. John’un, belli bir miktar para ödemeleri karşılığında, on binlerce İspanyol Yahudi’sine iltica hakkı vermesi üzerine, Portekiz’e sığınmış ve ülkenin güneyindeki şehir ve kasabalara yerleşmişti. O süreçte çok sayıda Sefarad doğuya yönelmiş, bir kısmı da Aşkenaz’ların yaşadıkları ülkelere yerleşmişti. Ancak Portekiz Kralı, politikasını değiştirip komşusu İspanya’yı örnek alınca Portekiz’de yerleşik Yahudi toplumu için kâbus başladı. Kral 1496’da, sığınmacı Yahudilere iki seçenek sunan fermanı çıkardı, buna göre ülkedeki Yahudiler ya Katolik dinini kabul edecekler ya da ülkeden çıkıp gideceklerdi. Çoğu Yahudi din değiştirme kisvesiyle ülkede kalmayı başardı. 1496 Sürgün Fermanını, 1506’daki Lizbon katliamı izledi. Nisan 1506’da, üç gün süresince, Yahudiler, Lizbon sokaklarında katledildiler. Lizbon’un merkezindeki Rossio Meydanında 2 ile 4 bin arası Yahudi yakıldı. 1600’lü yıllarda, ilk önce Hollanda daha sonra İngiltere kapılarını Yahudilere açmıştı. Çok sayıda Portekizli ve İspanyol Kripto-Yahudi Hollanda ve İngiltere’ye yerleşmiş, Yahudilik ve Sefaradlıklarına geri dönmüşlerdi.(1)
“Sefarad” kelimesinin İbranice “İspanya” kelimesinden türediği söylenir. Sefaradların kullandığı dil Ladino’nun kökleri ise İspanyolca ve İbranice’ye uzanır. Sefaradların inancı temelde Ortodoks Yahudilikle bağdaştığı halde bazı dini kanunları (Alaha) yorumlama tarzı Aşkenazlarınkinden farklıdır. Hamursuz (Pesah) bayramı boyunca doğulu Sefaradlar pirinç, mısır ve bakliyat yiyebilirlerken, Aşkenazların bu yiyeceklerden sakınır. Sefaradlar tarih boyunca yaşadıkları bölgenin, (Yahudi olmayan) yerel kültürüyle Aşkenazlardan daha fazla kaynaşmışlardır. Aşkenaz Yahudiliğin geliştiği Hıristiyan yörelerde ise Hıristiyanlarla Yahudilerin arası genellikle gergin olup, Yahudiler kendi dinlerinden olmayan komşularından ayrı duruyorlardı. Bizdeki Sabetayistlik gibi Portekiz’de de görünürde Katolik ama gizliden gizliye Yahudilik inancını ve ritüellerini sürdüren kripto Yahudiler oldu. İşte onlara Marranolar deniliyor. Marranolar, İber Yarımadası’ndan kovulmamak için Hristiyanlığa geçen fakat gizlice rabinik Yahudiliklerini devam ettiren Yahudilerdir. 15. yüzyılda İspanyolca ‘marrano’ kelimesi ilk olarak, Yahudilik ve İslam’da tüketilmesi yasak olan domuz anlamına gelmekteydi. Bu sözcüğün İspanyol Engizisyonu zamanında anlamı genişledi ve boyun eğmeyen kripto Yahudilere karşı “pis” (sucio) ve “ahlaksız” (sin escrupulos) manaları yüklendi. Bugünün İspanyocasında “marrano” kelimesinin Yahudileri çağrıştıran bir anlamı yok. Ama çağdaş Portekizce’de domuz anlamına gelen marrão kelimesi kripto Yahudiler için halen kullanımda. Başta Belmonte, Bragança, Miranda ve Chaves olmak üzere Portekiz’in kuzeydoğusunda kripto-Yahudi cemaatler mevcut. Belmonte, Portekiz’in en eski Yahudi kasabası unvanına sahip. Yüzyıllar boyunca gizlilik içinde yaşayan Belmonte Yahudileri, diğer Yahudi cemaatleri ile hiç iletişimleri olmaması nedeniyle kendi varlıklarını koruyabildiler. Ortaçağ atmosferinin hissedildiği kasabanın gizli Yahudileri, bugün de yüzyıllar öncesi gibi aynı ibadet şekillerini, geleneklerini uyguluyor. Belmonte’de ‘Kripto-Judaismo Müzesi’nin açıldı. Belmonte’deki Yahudi müzesinde, Yahudi yaşantısı ile ilgili birçok obje sergileniyor. İsrail Hükümeti Belmonte Yahudi cemaatinin ihtiyaç duyduğu din görevlilerini gönderiyor. Günümüzde elli kişi civarında olan Belmonte Yahudilerinin bir sinagogu, bir din adamı ve mezarlığı mevcut. bu cemaatler 4 asır boyunca Hristiyanlar arasında asimile olmadan varlıklarını devam ettirdiler kendilerine yönelik herhangi bir tehlikenin kalmadığına kanaat getirdikten sonra Belmonte’de ayakta kalan son kripto Yahudi cemaati 1970’lerde resmen Yahudiliğe dönüp 1996’da bir sinagog kurabildi.
Portekiz Hükümeti, yüzyıllar önce ülkesine kabul ettiği sonra katlettiği ve din değiştirmeye zorladığı Yahudileri tekrar geri çağırıyor. Temmuz 2013’te Portekiz kabul ettiği yeni bir yasa ile engizisyondan sonra ülkeyi terk etmek zorunda kalan Sefarad Yahudilerine yeniden vatandaşlık vereceğini açıkladı. Yasaya göre; aile köklerinin bu ülkede olduğunu ispat eden tüm Sefarad asıllı Yahudiler vatandaşlık hakkı alabilecek. Peki bu sürece nasıl gelindi? Hiç düşündünüz mü? 1996’da, Portekiz’de, sürgün fermanının 500. yılı dolayısıyla yapılan anma töreninde, Yahudi kökenli Portekiz Devlet Başkanı Dr. Jorge Sampaio ve Portekiz Hükümeti, Portekiz Engizisyonunun varlığını resmen kabul etti. Ardından Portekiz’in sağ görüşlü politikacısı, 60 yaşındaki meclis üyesi ve gazeteci Ribeiro e Castro’nun; 1536 senesinde Portekiz engizisyonu sonrası birçoğu ülkeden zorla sürülen yüzbinlerce kişilik Yahudi Cemaatinin torunları birçok Sefarad Yahudisi ile bağlantı kurarak tarihi bir haksızlığı giderme girişimine öncülük etti. Ve sonunda o yasa çıktı. Söz konusu yasa Portekiz parlamentosunda oybirliği ile kabul edilerek yürürlüğe girdi ve Portekiz’i İsrail dışında Yahudiler’e yönelik Dönüş Yasası’na sahip tek ülke yaptı. Ribeiro e Castro’nun öncülüğünde hazırlanan yasada “Hükümet Portekiz Yahudi Cemaati kökenli ataları olan Sefarad Yahudileri’ne Portekiz’le olan bağlantılarını soyisimleri, dilleri ve kökenleri ile tarafsız biçimde ispat etme ön koşuluna dayanarak vatandaşlık verecektir,” hükmü yer almıştı. Yasa dünyada halen 100.000 Yahudi’nin kullandığı İspanyolca kaynaklı Yahudi lehçesi Ladino’yu geçerli “dilsel bağlantı” olarak kabul ediyor.(2)
Ne oldu da Portekiz, din değiştirmeye zorladığı, katlettiği sürgün ettiği, Yahudileri yeniden ülke sınırları içerisinde görmek istiyor, bu iş için özel yasa çıkarıyor? Çünkü Portekiz hükümetinin bir türlü düşürülemeyen kamu açığı, hane halkı borçluluğu, yüksek işsizlik, düşük rekabet gücü ve küresel ekonomik krizle birlikte yan yana geldiğinde iflas bayrağını çekmesi işten bile değil. İşte bu sebeple Avrupa Birliği Portekiz’e bir takım önlemlerle birlikte aşırı bütçe açığı prosedürü uyguluyor. Ülkede ekonomik canlanma ve iş piyasasındaki hareketliliğe rağmen kamu borcunun hala çok yüksek. Ülke yeniden inovasyon ve yatırım adreslerinden biri olmayı hedefliyor. Avrupa’yı sarsan 2008 mali krizinden Yunanistan, İtalya ve İrlanda ile beraber en çok etkilenen ülke Portekiz’di. Borçları ve işsizlik gibi sorunları nedeniyle Avrupa Birliği’nin zayıf halkası. AB ve IMF’nin desteğiyle krizden çıkmaya çalışıyor. 1986 yılındaki AB üyeliğiyle beraber büyük bir kalkınma hamlesi gerçekleştirerek, başta enflasyon, işsizlik gibi kalemler olmak üzere, makro ekonomik göstergelerini hızla düzeltmiş, ancak bu durum, ülkeyi Euro Bölgesi’ndeki krizden kurtarmaya yetmemişti. Kemer sıkma politikaları, tasarruf önlemleri ve bütçe kesintilerine rağmen devam eden yüksek bütçe açıkları ve dış borç, uluslararası piyasalarda ülkeye duyulan güveni azalttı. Dış borç faiz oranlarının yüksekliği en büyük sorun.(3)
Portekiz’in sömürgecilik geçmişi paranın kokusunu almasında oldukça tecrübeli. Seferad Yahudileriyle ilgili geri dönüş yasası çıkarılmasının arka planında ne tarihle yüzleşmek var ne de pişmanlık? Tamamen duygusal yani paraya olan ihtiyaç söz konusu. Portekiz’in bu girişiminin Avrupa ülkelerinde baş gösteren ve halen devam etmekte olan Yahudi mirasını temsil eden eserlerin geliştirilmesine yönelik milyonlarca dolarlık yatırım çalışmalarının ardından gelmesi dikkat çekmişti. Yatırım yapan Avrupa ülkeleri bu geliştirme çalışmalarının temelinde kıtanın renkli Yahudi tarihini geç de olsa farkına varılmasının yattığı söylense de, ekonomik durgunluğun yaşandığı bu dönemde bu tür yatırımların turistleri çekerek ülkelerine para kazandırma çabası olarak da görüldüğü de yadsınamaz bir gerçek. Portekiz Yahudi sermayesini ülkeye çekerek, yakalandığı ekonomik darboğazdan çıkmanın hayalinde.
Sefarad Yahudileriyle ilgili Portekiz yasası Türkiye’deki sefarad kökenli Yahudiler için oldukça cazip. Bu sayede Avrupa Birliği’ne serbest erişim hakkı kazanma fırsatını yakalayacaklar.(4) Portekiz’in Ankara Büyükelçisi Paula Leal da Silva, son 2 yılda Portekiz vatandaşı olmak için dünyanın farklı yerlerinden başvuru yapan Sefarad Yahudilerinin sayısının 12 binden fazla olduğunu, Portekiz vatandaşlığı için en fazla başvurunun Türkiye’de yaşayan Yahudilerden geldiğini belirtiyor. Büyükelçi’ye göre Türkiye’de yaşayan yaklaşık 17 bin Sefarad Yahudisinden 2000’den fazla Sefarad Yahudisi, son 2 yıl içinde Avrupa Birliği (AB) üyesi Portekiz’in vatandaşlığına geçmek için başvuru yaptı.(5) Hatta başvuru yapan ve Portekiz vatandaşlığını alanlar arasında trajik uçak kazasında hayatını kaybedenlerden Jasmin Baruh Siloni’de bulunuyor.(6) Sefarad Yahudileri, yaklaşık 500 yıl kadar önce gördükleri baskı nedeniyle günümüzde İspanya ile Portekiz’in yer aldığı İber Yarımadası’ndan ayrılıp İtalya, Balkanlar, Türkiye ile Kuzey Afrika ülkelerine göç etmişti. O dönemde göç edenlere kapılarını açan Osmanlı İmparatorluğu, Sefarad Yahudilerinin yerleşmelerine izin vermişti.
Sefaradların Portekiz vatandaşlığı alması için yüksek tempolu faaliyet gösteren Portekiz’in Ankara Büyükelçisi Paula Leal da Silva, 8 Kasım 2016’da Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından Cumhurbaşkanlığı Külliyesinde kabul edilmişti. Cumhurbaşkanı Erdoğan’a güven mektubunu sunan Portekiz Büyükelçisi Da Silva, bu görevinden önce Portekiz’in Sao Tome ve Prinsipe Büyükelçisi olarak görev yapıyordu.(7) Büyükelçiye göre; Ankara’daki Portekiz Büyükelçiliği, Türkiye’yi Portekiz’e getirirken aynı zamanda Portekiz’i Türkiye’ye taşıyor. Portekiz’in Ankara Büyükelçiliğine bağlı İstanbul, Antalya ve İzmir’de fahri konsoloslukları var. Ayrıca Azerbaycan Bakü ve Gürcistan Tiflis’te faaliyet gösteren fahri konsolosluk Ankara’daki büyükelçinin görev alanına dahil. Fahri konsoloslukların bulunduğu illerin Sefarad Yahudi nüfusun yoğum yaşadığı yerler olması dikkat çekici. Mesela İzmir’de Kemeraltı Çarşısı içinde tarihi Portekiz Sinagogu mevcut.(8) Portekiz Savunma Ataşesi ise daha önce Afganistan’da ISAF’ta görev yapan Albay Nuno Domingos Marques Cardoso.(9)
Portekiz’i bugün Yahudisiz bir ülke imajından kurtarmak için olağanüstü gayret gösteren Portekiz’in Ankara Büyükelçisi Paula Leal da Silva’da muhtemelen Yahudi asıllı. Portekizlilerin adlandırdığı gibi o bir Marrano yani kripto Yahudi. 9 Şubat 2017’de Paula Leal Da Silva, İstanbul’da gerçekleştirdiği temasları kapsamında Hahambaşılığı da ziyaret ettiğinde ülkesinin geçmişte Yahudilere yaptıklarını bir trajedi olarak nitelendirirken, Portekiz’in Sefarad Yahudilerine vatandaşlık vermesinin ülkesi için bir mutluluk olduğunu dile getirmişti. Engizisyon ile Portekiz’den kovulan Sefarad Yahudilerine yeniden Portekiz vatandaşlığı hakkının verilmesi ile ilgili uygulamanın sadece Türk Yahudilerine yönelik olmadığını belirten Büyükelçi, “Burada yapmaya çalıştığımız, yüzyıllar önce yaşanmış korkunç durumu kabul etmek. Dolayısıyla beş yüzyıl önce Portekiz’den gelen her Yahudi’nin vatandaşlık talep etme hakkı bulunuyor” diyerek bu kanunun tüm dünyadaki Sefarad Yahudileri için uygulandığını, Portekizlilerin de Yahudiler gibi kozmopolit bir karaktere sahip olduğunu vurgulamıştı.(10) Aramızda kalsın kimse duymasın, Türkiye; Sefarad Yahudilerinin Portekiz vatandaşı olmasından hiçte rahatsız değil!
Bakınız:
1- http://www.salom.com.tr/haber-86026-askenaz__sefarad_IlIskIlerI_farkliliklar.html
2- http://www.salom.com.tr/haber-87756-portekiz_yahudilere__donus_yolunu_acti.html
3- http://www.aljazeera.com.tr/ulke-profili/ulke-profili-portekiz
4- https://www.lugna.pt/
5- https://tr.sputniknews.com/turkiye/201805081033356582-turkiye-ikibin-yahudi-portekiz-vatandasligi-icin-basvurdu/ – . http://www.turksam.org/tr/dis-basin-detay/1876-turksam-goc-gocmen-bulteni-8-mayis-2018
6- http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/sevil-erkus/ankara-yesil-bir-sehir-40827239
7- . https://www.tccb.gov.tr/haberler/410/58904/portekiz-buyukelcisinden-guven-mektubu
8- http://www.milliyet.com.tr/tarih-ayaga-kaldiriliyor–ege-2577334/
9- https://www.ancara.embaixadaportugal.mne.pt/tr/buyukelcilik/bueyuekelci-nin-mesaj – https://www.ancara.embaixadaportugal.mne.pt/tr/buyukelcilik/iletisim
10- http://www.salom.com.tr/haber-102093-tarihi_unutturmamak_hepimizin_omuzlarimizda_tasidigi_bir_sorumluluk.html
Ömür Çelikdönmez
Twitter:@oc32oc39
