Yene bu Sefevi söhbeti aktuallasip. Ümumileşdirerek desek, bir terefde Sefevini ideallasdiranlar var, diger terefde ise onu tamamiyle pis bir şey kimi tariximizden silenler var.Her iki teref de öz mentiqlerinden yola çixaraq günümüze dair tehliller edirler.Bunun neticesinde Sefevi ya dovletciliyimizin esaslarindan biri kimi her terefli mudafie edilir, ya da tamamiyle zererli bir dövr kimi tarixi mirasimizdan uzaq sayılır..
Men tarixci deyilem, ancaq bir ziyali, elm adami ve stratejiden bir az anlayan biri kimi asagidakilari deye bilerem..
1. Sefevi de, Teymuriler ve Osmanilar kimi Türk milletinin yasadigi cografyada kurduğu dovletletden birinin adidir.
2.Osmanlilar ve Teymuriler kimi Sefevi de dönemin şertleri içinde cografyanin daxili ve xarici dinamikleri çerçivesinde qiymetlendirilmelidir.
3.Osmanli, Teymuriler ve benzerleri kimi Sefevi de idealize edile bilmez. Digerlerinin olduğu kimi bu devletin de musbet ve menfi cehetleri mövcuddur.
4.Sefevilere edilen tenqidler 3 esas meqam üzerinden edilir: şiieliyi dovletin kurucu mezhebine çevirmesi ile Türk dünyasını mezhebi baximdan bölmesi, Osmanli ile uzun süren muharibeler ve bunun İslam ve Türk dünyasında yaratdiği fesadlar, son olaraq buna islam-siyaset münadibetlerini radikal bir numunesini göstemesi ve bunun bugun İran nümunesinde özünü göstermesi de elave edile biler.
5. Bu fesadlari bir az tehlil etmek isteyirem.Evvela, Türk cografyasinda Türk dövletlerinin bir biri ile muharibesi veya reqabeti Sefevi ile baslamadi. Turkler İslami qebul edenden sonra da eyni mezhebi (sunniliyi) paylaşan Türk xenadanlarinin (Osmanli+Teymur veya Osmanli-Ağqoyunlu) muharibe ve reqabeti olub. İkinci, o dovrde neinki bu cografyada, hetta Qerbde de cemiyyeti mobilize eden en muhum deyer din olub. Bizim cografyada da bu deyer İslam dinidir. Sefeviler de alternativ devlet yaratmaq isterken , İslamda o ana qeder nisbeten geri planda qalmis şiiliği seçipler. Hakimiyyet mübarizesinde alternativ paradiqmadan istifade ele günümüzde de genis tetbiq edilir. Osmanli ve Sefevi arasinda uzun müddetli qanli reqabetin getmesi, her iki dövletin nisbi olaraq güclenme dövründe olmasi ile yaxindan elaqelidir.Regionda bir birinin rolunu beyenmedikleri üçun muharibeler davam edib.Axirda da ikisi de zeifleyibler. İkisi zeifleyib Rusiya bölgeye gelince ikisi de de agillanip.Düzdü Sefevinin buna ömrü çatmadi, sonrasinda Nadir şah Osmanli ile sülh imzaladi. Sefevinin üçuncu fesadi şiilik mezhebini dinin sitasete mudaxilesini radikal bicimde tesviq etmesi saymaq olar.Ancaq günumuzde Taliban, El qaide ve İsid kimi nümuneler bu fesadin sadece şie mezhebinin adina yazilmasini çare olmadigini gösterir.
6.Sefevinin musbet terefleri kuzeyle-guneyi eyni devletde birlesdirmesi ve muqayiseli olaraq uzun muddeti merkezi dovlet enenesine malik olmasidir..Guneyle kuzeyin birliyini vurgulamaq istediyimiz dövrde bu meqami xüsusi qeyd etmek butunluyün tarixi cehetini ortaya qoymaq baximindan mühümdür.Axi tarixi birliktelik de mili kimliyin muhüm amillerindendir.Ayrica guclu merkezi dövlet enenesi Qarabag meselesi sebebiyle daha da aktuallasib ve modern milli dövletde merkezi idare de öz önemini hele de ciddi şekilde qorumaqdadir.Bu şertlerde Azerbaycan Türkleri (eslinde heç bir millet) dövletcilik enenesinden Sefevini menfi bir unsur kimi tarixinden cixarib atma lüksüne malik deyildir.
7. Sefeviliyi menfi nümune kimi tariximizden cixarib atma veya faydalanmama bize bu cografyada tarixilik ve eraziye hökm etme kimi aparici meqamlar baxımindan da ciddi ziyan vurur.Avropanin ortasinda Luksemburqin yerinede olsaq tarixilik ve eraziye hökm etme kritik ehemiyyet dasimazdi. Ancaq biz tarixilik ve eraziye hökm etme amillerinin Qafqazda ( elece de Avrasiyani geri qalani ve Yaxin Şerqde) esas paradiqmalardan oldugunu görmeliyik. Ve bu paradiqmalari biz qoymuruq ve tek basina deyisdire de bilmerik. Ferz edek ki, Amerikada Amerikan futbolu moddur, bizim cografyada ise normal futbol oynanir ve bu turnirde bizim de komandamiz var. İndi biz bu turnirde Amerika futbolu daha muasirdir deyib, onu oynasaq bizim ilk hissenin sonunda oyuncumuz qalmayacaq ve 5-6 dene de penaldan qol vuracaq reqibler bize. Oyundan ve turnirden xoşumuz gelmese de qaydalara uygun oynamaliyiq.”Oynamiram”, ya da “men istediyim qaydalarla oynayacam” demek turnirden “meni qovun” demekdir…
8.Bir de deyilir ki, “Sefeviye İranin sahip cixir” biz sahip cixmayaq.Bele şey olmaz axi.İndi neyneyek bu mentiqle Ermeni Qarabaga sahip cixir verek onlara? Zehmet çekip hem cografya, hem kurucu elita, hem de xenadan, hem de ehali baximindan en çox haqqimiz olan tariximize sahip çixmaliyiq.Sefevi, ele Osmanli ve Teymur ve daha neceleri dogrusu ile yanlisi ile bizimdir.
9. Son olaraq, Sefevini de Osmanli ve Teymuriler kimi bizim ecdadlarimizin dövleti oldugu, onlarin duzleri ve sehvlerini oldugu qebul etmeli ve bunlarin da dövrün şertleri icerisinde tehlil etmeliyik.Hadiseleri 21 esr paradiqmasi ile oxumayacagiz.Ancaq o tarixi proseslerde gunumuzun realliqlarina uygun bicimde ortaq mirasa hizmet edecek formada dersler cixarmaliyiq…
Nazim Cafersoy