Azerbaycan`lı sanatkar ve aydın Üzeyir Hacıbeyli, Sovyet döneminde öne çıkan şekilde daha çok müzisyen olarak nam salmıştır. Müzik alanında Azerbaycan`da ilk defa opera sanatını millileştirme gayretiyle yaptığı çalışmalar göze çarpmaktadır. Bunlardan biri 1908`da yazdığı “Leyla ve Mecnun” operasıdır. Bununla büyük bir ilk`e imza atar. Ardından gelen benzer çalışmalarla Üzeyir Hacıbeyli müzik dehasını net bir şekilde ortaya koymuştur. Ancak müzik tarihine adını altın harflerle yazdırmış bestekarın bilinmeyen ya da öne çıkmayan başka yönleri mevcuttur. Bunlardan biri fikir adamı ve aydın yönüdür. Hacıbeyli, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti`nin (1918-1920) bağımsızlık döneminde aktif olarak Azerbaycan milli devletine düşünsel katkıda bulunmuştur. Hacıbeyli`nin bulunduğu milli çizgide yer alması ve Azerbaycan Milli Cumhuriyetini kuran isimler olan Mehmet Emin Resulzade, Fetihali Hoyski ve Nesif Bey Yusufbeyli gibi insanlarla çok yakın ilişki içerisinde olması dikkate şayandır. Aynı zamanda bağımsızlık döneminde çıkan Azerbaycan gazetesinin de en aktif kalemlerinden birisidir. Bu süre zarfında Üzeyir Hacıbeyli`nin Azerbaycan gazetesinde 90`dan fazla makalesi yayınlanmıştır. Bu makaleleri gözden geçirildiğimizde görüyoruz ki Hacıbeyli aslında bir müzisyen olduğu kadar, milli çizgiyi takip eden, gazeteci ve kamuoyuna yön veren önemli bir fikir adamıdır. Azerbaycan bağımsızlığı ve gelişme seyrini izlerken bu ismin üzerinde durmak ve hayat hikayesinden başlayarak devam etmek yerinde olacaktır.
Üzeyir Hacıbeyli, 18 Eylül 1885 tarihinde Azerbaycan`ın Şuşa kazasının Ağcabedi köyünde doğdu. Küçük yaşlarında ailesi Şuşa şehrine göçtü ve ilk tahsilini medresede alarak iyi düzeyde Arapça ve Farsça öğrendi. Daha sonra Şuşa’daki Rus-Tatar mektebinde okudu. 1899 yılında başladığı Gori kentindeki öğretmen yüksekokulundan 1904’te mezun oldu. Karabağ’ın Hadrut köyünde bir yıl öğretmenlik yaptıktan sonra 1905’te Bakü’ye geldi ve hayatının sonuna kadar burada yaşadı. İlk makalesi Ali Bey Hüseyinzade ile Ahmet Ağaoğlu’nun neşrettikleri Hayat gazetesinde yayınlandı. Ali Bey Hüseyinzade’nin müdür olduğu Saadet mektebinde öğretmenlik yaptı. Henüz çalışma hayatının ilk yıllarında, öğretmenlikten ilim ve fikir adamlığına doğru yol aldı. Bir yandan çocuklar için hikâye ve ders kitapları tercüme eder diğer taraftan Rusça-Tatarca ve Tatarca-Rusça sözlüklerini hazırlayarak yayınlar. Rus yazar Gogol’un meşhur Şinel / Kaput eserini Türkçeye çevirir. Sanata, özellikle de müziğe olan yatkınlığını, Moskova ve Petersburg’da aldığı müzik eğitimiyle daha da geliştirir.
Aynı dönemde Hacıbeyli`nin gazetecilik dönemi de başlamıştır; Hayat, İrşat, Terakki ve Hakikat gazetelerinde tercümanlık, redaktörlük ve hiciv yazarlığı yapar. Füyuzat, Yeni İkbal, Molla Nasreddin, Kaspi ve Azerbaycan gazete ve mecmualarında değişik rumuzlarla siyasi makaleler kaleme alır.
1910’lu yıllar Hacıbeyli`nin opera çalışmalarına ve gazeteciliğe ağırlık verdiği yıllardır. Yine bu dönemde “Siyasi, hukuki, iktisadi ve askeri terimler, Türk-Rus ve Rus-Türk” adlı bir lügat yayınlar. Bu lügat içtimayi-siyasi ve felsefi terimlerin tertibinde, en önemlisi de demokratik ideallerin tebliğinde çok önemli rol oynamıştır. Hacıbeyli, kendi faaliyetine milli maarifçi cephesinin aktif temsilcilerinden biri olarak başlamış ve yazdığı makalelerde dönemin önemli meselelerine; halkın maarifi uğrunda mücadele, milli dil problemi, Rus medeniyetine münasebet gibi problemleri ele almıştır. Hacıbeyli, döneminin en güncel siyasi mevzuları olan Rusya’da 1905 İnkılabı ve İran İnkılabı hakkında yazılar yazmıştır.
Hacıbeyli, cumhuriyet döneminde daha aktiftir. Başlarda kardeşi Ceyhun Hacıbeyli’nin, sonrasında ise kendisinin müdür olduğu Azerbaycan gazetesinde mütemadi olarak güncel makaleler yazdı. Bu gazetede çıkan “İstiklal ve İstikbal Ümidi”, “Vazifemiz Nedir”, “Rusya Ahvali”, “İçimizdeki Denikin’ler”, “Millileşmek”, “Partilerimiz”, “İstiklaliyet”, “Azerbaycan Parlamentosu”, “Şimalimizin Hali”, “Karabağ Hakkında”, “Andranik Meselesi” başlıklı yazıları, dönemin fikir, siyaset ve tarih hayatına ayna tutacak niteliktedir. Hacıbeyli`nin Azerbaycan Cumhuriyeti`nin kurulmasının birinci yıl dönümü münasebetiyle “İstiklal” mecmuasında yazdığı “Azerbaycan Türklerinin musikisi hakkında” ki eseri musiki ilmi için çok değerli eserlerden birisidir.
1918 yılında bağımsız Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmasıyla birlikte Hacıbeyli, edebi faaliyetlerden uzaklaşarak gazetecilik mesleğine yoğunlaştı. Hürriyetin verdiği şevkle vatan, millet ve devlet hakkında ateşli yazılar yazarak Azerbaycan halkını yeni bir heyecan etrafında birleştirmeye gayret gösterdi. Hacıbeyli, inanmış ve temiz bir Türk milliyetçisi olmakla beraber, milliyetçilik fikrini sanat eserlerinin motif yapısında gösterdi. Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920) yıllarında bağımsızlığın verdiği heyecan ve şevkle yazılan yazıları, son derece ateşli ve heyecan verici bir üsluba sahiptir. Diğer taraftan bu yazılarda da, derin bir kültür birikiminin izleri görülmektedir. Üzeyir Hacıbeyli, Azerbaycan Milli Marşı’nın ve özellikle de Türkiye’de çok sevilen “Çırpınırdın Karadeniz” şarkısının bestekarıdır.
31 Mart katliamının yıldönümünde Azerbaycan Gazetesi’nde imzası görülen yazarlardan birisi de Üzeyir Hacıbeyli’dir. Üzeyir Hacıbeyli, bir yıl önce Bakü’den ayrılmak zorunda kalarak İran’a kaçmış ancak, Kafkas İslam Ordusu Bakü’yü geri aldıktan sonra dönebilmiştir. Katliam sırasında Müslüman aydın ve sanatçıların büyük çoğunluğu şehri terk ederek yakın yerlere, özellikle de Dağıstan ve İran’a kaçtıkları anlaşılmaktadır. Kafkas İslam Ordusu’nun 15 Eylül 1915’te Bakü’ye gelişinden sonra, Üzeyir Bey de dâhil olmakla dönemin aydınları Bakü`ye geri dönmüşlerdir.
Azerbaycan Türklerinin en önemli musikişinası ve fikir önderlerinden Üzeyir Hacıbeyli (1885-1948), yaşadığı dönemin kültürel ve düşünce hayatında etkili olduğu kadar basın-yayın hayatında da önemli izler bırakmıştır. 1918 yılındaki Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin ilanında ve bağımsızlık mücadelesinde çeşitli dergilerde ve gazetelerde yazdığı yazılarıyla Azerbaycan Türklerini aydınlatmaya çalışmıştır. Üzeyir Hacıbeyli’nin yazılarının yayınlandığı ve hatta bir dönem kendisinin de başında bulunduğu önemli gazetelerden biri de 1918’den itibaren Bakü’de yeni Cumhuriyetin resmi gazetesi olarak çıkan Azerbaycan gazetesidir. Hacıbeyli, bu gazetede Azerbaycan Türklerinin istiklal mücadelesine, fikri, siyasi ve tarihi hayatına ayna tutacak yazılar kaleme almıştır. Hacıbeyli’nin Azerbaycan Gazetesinde yazdığı yazılar Azerbaycan ve Türk Tarihi açısından çok önemlidir. Buradan hareketle Çarlık ve Sovyet dönemi Rusya`sı daha rahat anlaşılabilir. Azerbaycan`ın ilk bağımsızlık dönemindeki aydınların tutumu ve genel bakış açıları bu sayede kavranabilir ve şahsının özünde Üzeyir Hacıbeyli`nin bestekârlık yönünün yanında aydın şahsiyeti ortaya çıkar ki gerek tarihsel gerek siyasi ve sosyolojik anlaşılmalar ancak bu okumalardan sonra zihinlerde şekillenebilir.
Cafer Mustafalı / Marmara Üniversitesi / Genel Türk Tarihi