Bu başlığın tercih edilmesi, Şuşa Beyannemesi’ne yakıştırılan “güvenlik antlaşması” veya “askeri nitelikli antlaşma” gibi yanlış yorumlamaları bertaraf etme amacı taşımaktadır. Zira bu türden bir yanlış yorumlama antlaşmanın tarafları olan Azerbaycan ve Türkiye’yi uluslararası sistemde olumsuz etkileyebilir.
Şuşa Beyannamesi’ni niteliğini aktarmadan önce Antlaşma’nın tarafı Azerbaycan’ın herhangi bir askeri ittifakın içine dâhil olabilme imkânını irdelemek yerinde olacaktır. Her şeyden önce Azerbaycan 1961 tarihli Bağlantısızlar Hareketi’ne 2011 yılında beri üyedir. Bu Harekat üye ülkeleri herhangi bir askeri ittifaka ya da bloğa dâhil olmaya imkan vermemektedir. Azerbaycan’da 2011 yılından itibaren Bağlantısızlar Harekatı’na dâhil olarak herhangi bir askeri ittifak içerisinde olmayacağını dolaylı olarak göstermiştir. Bununla birlikte Bağlantısızlar Harekatı üye devletleri bir doğal hak olan meşru savunma hakkından men etmemektedir. Esasında böyle bir gücü de yoktur. Çünkü meşru savunma bir örf-adet kuralıdır. Diğer bir ifadeyle meşru savunma hakkı her hangi bir antlaşmada akdedilsin ya da edilmesin devletlerin doğal olarak sahip olduğu bir haktır. Bu bağlamda Azerbaycan’da meşru savunma hakkına sahiptir. 27 Eylül 2020 tarihinde başlayan İkinci Karabağ Savaşı da Ermenistan’ın saldırıları üzerine başlamıştı. Bunun üzerine Azerbaycan uluslararası hukukun kendine sağladığı meşru savunma hakkı çerçevesinde karşı önlemler almıştır.
Bu bağlamda 21 Aralık 2010 tarihinde yürürlüğe giren “Azerbaycan Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti Arasında Strateji Taraftarlık ve Karşılıklı Yardım Hakkında Antlaşma”nın 2.maddesine de bakmak yerinde olacaktır. Bu Antlaşma’nın ilgili maddesine göre taraf devletlerden birine yönelik üçüncü bir devlet veya devletler tarafından silahlı baskın veya askeri saldırı olması durumunda diğer tarafın BM Antlaşması’nın 51.maddesi ile tanınan bireysel veya kolektif meşru savunma hakkı çerçevesinde saldırıya maruz kalan devlete yardım edeceği düzenlenmiştir. Ayrıca 2010 tarihli bu Antlaşma’da güvenlik, enerji, eğitim vb. alanlarda çeşitli düzenlemeler yer almaktadır. Bununla birlikte bu Antlaşma’da güvenlik ve savunma amaçlı hükümlere daha çok ağırlık verilmiştir.
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan arasında 15 Haziran 2021 tarihinde, Azerbaycan’ın işgalden kurtarılan Şuşa kentinde imzalanan ve 1 Şubat 2022 Azerbaycan Millet Meclisi’nde onaylanan ve 11 Şubat 2022 tarihinde Cumhurbaşkanınca onaylanarak Türk hukukunda da yürürlüğe girerek yasal sürecin tamamlandığı Şuşa Beyannamesi Türk dünyasından, kültüre, ekonomiye, güvenliğe, uluslararası terörizme, eğitime, uzaya ve diğer çeşitli alanlarda karşılık işbirliğine ilişkin bir çok hükmü içeren bir antlaşmadır. Bu türden kapsayıcı bir niteliğe sahip olan Şuşa Beyannamesi’nin amacı ise iki ülke arasındaki ilişkilerin farklı alanlarda aynen devam edeceğini ancak daha üst bir seviye olarak müttefiklik düzeyinde seyredeceğini vurgulamaktır. Bu husus Beyanname ’de aşağıdaki şekilde düzenlenmiştir: “…Taraflar, Kafkasya bölgesinde istikrar ve güvenliğin pekiştirilmesi, ekonomi ve ulaştırma alanındaki tüm bağların yeniden sağlanması, ayrıca bölge devletleri arasındaki ilişkilerin normale dönüştürülmesi ve uzun vadeli barışın sağlanması yönündeki çabalarını sürdüreceklerdir…”
Beyanname’nin bu düzenlemesi hem anlaşmanın içerdiği konuları hem de antlaşmanın amacını belirler niteliktedir. Antaşma’nın niteliği belirleyen düzenleme ise Antlaşma’nın giriş hükümlerin de yer almaktadır. Buna husus Antlaşma’da aşağıdaki biçimde düzenlenmiştir: “… iki ülke ve onun halkları arasındaki dostluk ve kardeşlikten hareketle Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti arasındaki ilişkileri keyfiyetçe yeni, müttefiklik seviyesine yükseltilmesinin iki ülke ve halklarının çıkar ve menfaatlerine hizmet edeceğini vurgulayarak…” Antlaşma’nın bu hükmünde geçen “ilişkileri keyfiyetçe yeni, müttefiklik seviyesine yükseltme” ifadeleri Şuşa Beyannamesi’nin niteliğini ve amacını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Dolayısıyla Şuşa Beyannamesi iki ülke arasındaki ilişkileri yeni bir seviyeye taşınan bir müttefiklik antlaşmasıdır.
Şuşa Beyannamesi’nde yer alan “Taraflardan herhangi birinin kanaatine göre onun bağımsızlığına, egemenliğine, toprak bütünlüğüne, uluslararası düzeyde tanınmış sınırlarının dokunulmazlığına veya güvenliğine karşı üçüncü bir devlet veya devletler tarafından tehdit ve saldırı gerçekleştirildiğinde, Taraflar, ortak istişareler yapacak ve bu tehdit veya saldırının önlenmesi amacıyla BM Şartı’nın amaç ve ilkelerine uygun girişimlerde bulunacak, birbirine BM Şartı’na uygun şekilde gerekli yardımı yapacaklardır. Bu yardımın kapsam ve biçimi ivedi yapılan görüşmeler yoluyla belirlenerek ortak tedbirler alınması için savunma ihtiyaçlarının karşılanmasına karar verilecek ve Silahlı Kuvvetlerin güç ve yönetim birimlerinin koordineli faaliyeti sağlanacaktır.” hükmü ise her devlet gibi Azerbaycan’ında doğal olarak sahip olduğu ve aynı zamana bir örf-adet kuralı (yazılı olmayan uluslararası hukuk kaynağı) olan meşru savunma hakkını yazılı hale getirmiştir. Dolayısıyla Şuşa Beyannamesi’nin ne bu hükmünde ne de başka bir hükmünde herhangi bir askeri blok ya da ittifaka ilişkin düzenlemeye yer verilmemektedir. Ayrıca yukarı da işaret ettiğimiz gibi 2010 tarihli Antlaşma’da Şuşa Beyannamesi’ne kıyasla güvenlik ve savunma amaçlı hükümlere daha çok yer verilmiştir. Bu bağlamda 2010 tarihli Antlaşma için “askeri blok” ya da “askeri ittifak” gibi yakıştırılmaları kullanılamayacağı gibi Şuşa Beyannamesi’ne yönelik de bu ifadelerin kullanılması yanlış ve hatalıdır. Sonuç olarak Şuşa Beyannamesi farklı konuları ele alan ve iki ülke arasındaki ilişkileri müttefiklik seviyesine taşıyan uluslararası hukuk niteliğinde bir antlaşmadır.
Memmed ISMAYİLOVKafkassam
