Madenedaran el yazmaları enstitüsü
Madenadaran hakkındaki ilk bilgiler bize 5. yıldan ulaşıyor. ĞazarParpetsu’a göre Ermeni ve Yunan el yazmaları Eçmiyazin’in katogigosluğunun yanında faaliyet gösteren basım evinde korunmuştur. 5. yılın başından itibaren ermeni nüfusun çok olduğu alanlarda yazılmış ve kopyalanmış olan el yazması eserleri kiliselerde, manastırlarda, basımevlerinde ve müzelerde korunmuşlardır.
Ortaçağdaki el yazması nüshaları her zaman yabancıların işgali tehdidi karşısında ortadan kaybolma tehlikesi yaşamıştır. StepanosOrbelyan’a göre ; 1170 yılında Selçuklu Türkleri Bağaberd kalesini ve Datevits ve çevresindeki kiliseleri oralarda bulunan el yazmaları ile yağmalamışlar. Fakat Genceli Kiraos’un anlatımına göre; Moğollar 1242 yılında Erzurum şehrini ve orada bulunan çok sayıda el yazması eserleri zapdettiler. 1298 yılında Mısır Memlukluları çukurova Ermeni baronluğunun başkenti Kozan/Sis’i darmadağın ettiler. Kendileriyle birlikte çok sayıda el yazması eserler götürdüler. ArakelDavrijets kaydetmiştir ki Eçmiyazin devlet arşivi 12. Yüzyılda yağmalanmıştır.
Ermeni göçü yıllarında binlerce el yazması eser yitirilmiştir. Çok sayıda el yazması eser gçö yollarındaki ermeniler tarafından korunabilmiştir. Eçmiyazin ve dünyanın çok sayıda şehirlerinin ( Kudüs, Venedik, Viyana, Culfa ( Doğu Azerbaycan), Beyrut, Moskova, SaintPetersburg, Tiflis, Paris, Londra, New York, Los Angeles vb.) kütüphane ve müzelerinde yaklaşık 31.000 ermeni el yazması eser bulunmaktadır.
El yazmalarının en büyüğü Ermenistan’da Mesrop Maşdost Madenaran’ında ( eski el yazmaları ilmi araştırmaları enstitüsü-müzesi) saklanıyor. Burası Ermenistan’ın ilk ilmi araştırmalar kurumudur. Önceden Kültür-Tarih enstitüsü olarak adlandırılıyordu.
1920-30larda Madenaran koleksiyonunu Vaspurakandan’dan ve Daron’dan getirilmiş eserlerle genişletmiştir. Burada Ermeni Sovyet Cumhuriyeti’nin ermeni kiliselerinden, Moskova’nın Lazaryan Cemaatinden, Tiflis Ermeni etnografik derneklerinden, Nersisyan okulundan, Nahçıvandan, Yeni Beyazıd’dan, Erzuurmdan, Tebriz’den, Erivan devlet müzesinden ve diğer alanlardan ve şahısların hediye ettiği, sattığı el yazmaları listelenmiştir.
Çok eski Ermeni el yazmaları 1939 yılında Eçmiyazin matenadaranından Erivan Halk Kütüphanesine taşınmıştır. 1945 yılında mimar Mark Krikoryan’ın projesiyle başlamış olan matenadaran binasının yapımı 1957 yılında tamamlanmıştır. 1959 yılında matenadaran yeni binaya taşınmıştır binanın dış cephesinde ermeni mimarisinin özellikleri, iç kısmında ise ortaçağ mimarisin form ve stilleri uygulanmıştır. Baş taraftaki ön cephenin oyuklarının bölmeleri arasına Movses Horenatsu, Anania Şiragatsu, MhitarGoşi, Toros Doslini, Frigi, KrikorDatevatsu’nun bazalttan yapılmış heykelleri bulunmaktadır. Aşağı tarafta kalan küçük meydanda MesropMaşdots’un ve Goryun’un büstleri vardır.
1962 yılında matanadaran Meşrop Maştots adıyla anılıyor. Orada yaklaşık 17.260 el yazması saklanıyor. Şimdilik tamamı ermeni el yazması 11.180 eser diğer dillerden ( Arapça, Farça, Türkçe, Asurca, Eski Gürcüce, Yunanca, Latince vb.) yazılıyor. Arşivde 100.000den fazla belge saklanıyor.
Matenadaranda biblografiler, eski el yazmaları (5-13.yy) ve minyatür araştırmaları, divan belgelerinin saklanması, restoresi ve kopyalanması bölümleri var. Yanı sıra zengin bir kütüphane ve arşiv de var.
Fatma Nur
