Geçen yüzyılda Türk ulusal kimliğinin yükselişini inceleyen bir kitap
Güntay Gençalp İran doğumlu bir Türk’tür. Onun Bakü’de yayımlanan “Kafkaz Türklerinin Uyanış devri” adlı kitabının ilgi uyandıran bir tarafı da bu. İran Türklerinin uyanış ve Türk kimliği, Türk Dünyasıyla bütünleşme istencinin gündemde olduğu bu günlerde İranlı bir Türkün Türklük konusuna bakışı ve o açıdan bakarak Kafkaz, Türkistan ve Anadolu Türklerinin uyanış devirlerini incelemesi farklı ve dikkat çekici bir konu olsa gerek. Kitabın ortaya koyduğu ilk soru da zaten budur: Geçen yüzyıl evvellerinde tüm Türk ülkelerinde Türk kimliğinin yükselişi doğrultusunda düşünsel eylemler yapılırken, acaba neden milyonlarca Türk barındəran İranda ulusal kimlik doğrultusunda bir devinim olmamıştır? Bu soruuyu yanıtlamak için Güntay Gencalp önce 1875-1940 yılları arasında Kafkaz Türklerinin milli dil ve milli kimliğe verdiği önemi incelemiş, o devir yazarlarının yapıtlarını edebiyatşünaslık, dilcilik, sosyolojik ve ulusal kimlik açısından araştırmıştır. Bunun yanı sıra yazar Kafkas Türklerinin Osmanlının son dönem Türkçüleri ile fikri ilişkilerini de edebi örnekler sunarak aydınlatmıştır. Ayrıca Türkistanda ve özellikle Kırımda Türk kimliğinin yükselişi yolundaki çabalar da araştırmaya konu edilmiştir. Kitabın konu ettiği devirde Avrasya iletişim ve bilgi dili olacak Ortak Türkçe üzerine aydınların görüşleri yapıtlarından örneklerle titiz biçimde incelenmiştir. Kafkas Türklerinin bu amaç yolunda fedakarlıklarının soveyetler döneminde nasıl söndürüldüğü üzerine de deyinilmiştir. Kafkas Türklerinin uyanış devri ile çağımız İran Türklerinin uyanış evresi arasındaki sosyo psikolojik benzerlikler edebi örütlerden (metinlerden) yola çıkarak açıklanmıştır.