Söhbət Hindistanın geosiyasi manevrlərindən getdikdə, qlobal strateji birlik hesab edir ki, Hindistan öz gücündən xeyli aşağı işlərə baş qoşur, yəni onun Cənubi Asiya ilə məhdudlaşdığını görürük. Yaxın vaxtlara qədər Hindistanın strateji hesablamaları ilk növbədə Pakistanla, sonra isə Çinlə məhdudlaşırdı. Onun Qərb dünyası ilə əlaqələri müdafiə müqavilələri ilə bağlı kiçik bir strateji komponent istisna olmaqla, əsasən iqtisadi və mədəni idi. Bununla belə, Çinin Doklam və Qalvana hücumları Hindistan-Çin münasibətlərini pisləşdirdikdən və Türkiyə kimi qeyri-regional oyunçuları Kəşmir münaqişəsinə cəlb etdikdən sonra Hindistanın xarici siyasət baxışı, yanaşması və strateji hesablamaları Cənubi Asiyadan kənarda da genişlənir.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “National Interest” yazıb.
Bəzi təzahürlər Hindistanın Hind-Sakit Okean regionuna marağı, IMEC kimi qlobal strateji əlaqə layihələri, Hindistan və Yunanıstan arasında artan ikitərəfli əlaqələr G20-yə sədrlik dövründə rəsmi Dehlinin maraqlarını üzə çıxarır.
Hindistanın Cənubi Qafqazda, uzaq bir ölkə olan Ermənistanla əlaqələri bu yeni dəyişikliyin bir hissəsidir. Hindistanın xarici işlər naziri S. Cayşankarın 2021-ci ilin oktyabrında İrəvana səfəri tarixidir, çünki bu, Hindistanın xarici işlər nazirinin son 30 ildə Ermənistana ilk belə səfəridir.
Bundan əvvəl baş nazir Modi Nyu-Yorkda BMT Baş Assambleyası çərçivəsində erməni həmkarı Nikol Paşinyanla görüşüb və Avrasiya İqtisadi İttifaqı (Aİİ) ilə ticarət sazişinin yekunlaşdırılması üçün İrəvanın dəstəyini istəyib.
Son 3 ildə Hindistan Ermənistanın əsas silah tədarükçüsünə çevrilib. Bu əsas müdafiə sövdələşmələrinə “Pinaka” raket buraxılış qurğularının satışı, “SWATHI” radarları, tank əleyhinə raket sursatları və 155 mm-lik artilleriya silahları üçün 40 milyon dollarlıq müqavilə daxildir.
Xarici İşlər Nazirliyindən bildiriblər ki, Ermənistan daha çox müdafiə sövdələşmələrində, o cümlədən pilotsuz uçuş aparatları və əks-dron sistemləri, orta mənzilli yer-hava raketləri ilə maraqlanır. 2022-ci ilin oktyabrında Ermənistanın müdafiə naziri Suren Papikyan Dehlidə müdafiə sərgisinə baş çəkib və hindistanlı həmkarı Racnat Sinqhlə görüşüb.
2022-ci ilin sentyabrında hər iki ölkə Banqalorda keçirilən “Hindistan-Ermənistan 2022” Konfransında işgüzar əlaqələri təşviq etmək üçün mədəniyyət, rəqəmsal infrastruktur və bərpa olunan enerji üzrə anlaşma memorandumları (MEM) imzalayıb. Nümayəndələr əczaçılıq, kənd təsərrüfatı, informasiya texnologiyaları, kino və turizm sahələrində ticarət və investisiya potensialını araşdırıblar.
Bundan əlavə, Hindistan və Ermənistan arasında beyin mərkəzləri səviyyəsində əməkdaşlığın artdığını müşahidə etmək olar. Bu yaxınlarda Ermənistanın Baş Naziri Aparatı tərəfindən erməni beyin mərkəzi və Tətbiqi Siyasət Araşdırmaları İnstitutu (APRI) ilə birgə “Yerevan Dialoqu” silsiləsi təşkil edilib.
Bütün bu inkişaflar iki ölkə arasında əsrlər boyu mövcud olan möhkəm mədəni və tarixi əlaqələrin təməli üzərində qurulur. Dörd əsrdən artıqdır ki, Hindistanda erməni biznes icması yaşayır. Kəlküttə şəhəri çoxəsrlik erməni kilsələrinə ev sahibliyi edir.
Strateji əlaqə və geosiyasət
2020-ci il müharibəsindən əvvəl Azərbaycana təcavüz məsələsində Hindistan Ermənistanı dəstəkləmək mövqeyi tutmuşdu. Türkiyə və Pakistanın Azərbaycana dəstəyi Hindistanı Ermənistana dəstək verməyə sövq edib.
2017-ci ildə Türkiyə, Azərbaycan və Pakistan arasında müdafiə və strateji əlaqələrin gücləndirilməsi məqsədilə üçtərəfli nazirlər sazişi imzalanıb. Maraqlıdır ki, Azərbaycan Kəşmir məsələsində Pakistanı dəstəklədiyini bəyan edib, Ermənistan isə Hindistanı.
Hindistan 2019-cu ildə Kəşmirin xüsusi statusunu ləğv etdikdən sonra Türkiyə Pakistanın Hindistana qarşı mövqeyinin güclü tərəfdarı oldu. Ərdoğanın islamçı liderliyi və pantürkist ambisiyaları ilə Ankaranın Pakistana marağı və dəstəyi artıb və Hindistan əleyhinə ritorikası amansız xarakter alıb. İddialar görə, Ərdoğanın özəl yarımhərbi qüvvəsi SADAT-ın Kəşmirə yüksək təlim keçmiş döyüşçülər göndərib.
Türkiyə və Pakistanı tarazlaşdırmaqla yanaşı, Hindistan Ermənistanı Cənubi Qafqazda strateji və iqtisadi mövcudluğunu genişləndirmək üçün düyün nöqtəsi kimi də görür. Dehlinin bu bölgədəki ən mühüm maraqları strateji əlaqə layihələrindədir.
Hindistanın Ermənistanın bir hissəsi olduğu INSTC-yə (Beynəlxalq Şimal-Cənub Dəhlizi) marağı onun Pakistan və Əfqanıstan tərəfindən bloklanan İran yaylası vasitəsilə Avrasiya, Mərkəzi Asiya və Avropa ilə quru əlaqəsi arzusunda möhkəm köklənib. Bu məqsədlə Hindistan İranın cənub-şərqindəki Çahbahar limanını Avropa və Avrasiya bazarları ilə birləşdirərək INSTC-ni Ermənistana da genişləndirməyə çalışır.
Hindistan və İranın iki variantı var: İranın şimal-qərbini Rusiyaya və ya Ermənistanın Sünik bölgəsi ilə Qara dənizə birləşdirən dəmir yolu xətləri və ya Azərbaycandan keçməklə Xəzər dənizi sahilləri.
Azərbaycanın Pakistan və Türkiyə ilə yaxınlığına görə Ermənistan Hindistan üçün təbii seçimdir. Ermənistan da INSTC-yə böyük maraq göstərir. 2021-ci ilin mayında İrəvan İran limanlarını Ermənistan vasitəsilə Gürcüstan limanları ilə birləşdirəcək alternativ yolu bəyan etdi. Hindistan xarici işlər nazirinin 2021-ci ildəki səfəri zamanı Ermənistan da Hindistan məhsullarının Ermənistan vasitəsilə Rusiyaya və Qara dənizə daşınmasına imkan verən sxem təklif edib. Bütün bu təşəbbüslər INSTC-ni reallığa yaxınlaşdırır.
Bu hadisələri nəzərə alaraq, hər iki ölkənin güclü strateji tərəfdaşlığa doğru irəlilədiyi qənaətinə gəlmək ağlabatandır. Bununla belə, 2023-cü ildə “Qarabağın süqutu”ndan sonra Hindistanın nisbi susqunluğu Dehlinin yeni əlaqələrə olan həvəsinin və skeptisizmlə həmsərhəd optimizminin təvazökar şəkildə azaldığını göstərir.
Ola bilsin ki, Azərbaycanın Qarabağ üzərində nəzarətini gücləndirməsi ilə Hindistan indi özünün investisiyaları və regionda strateji əlaqə layihələri planları ilə bağlı özünü bədbin hiss edir.
Hindistan Zəngəzur dəhlizinə görə Sünik tranzit marşrutu üçün yuxarıda qeyd etdiyimiz üstünlüklərə yenidən baxa bilər. Bakı Zəngəzur dəhlizinə iddialar irəli sürüb. Azərbaycanın niyyətlərini nəzərə alsaq, Bakıdan gələn təhlükələri qiymətləndirməmək olmaz. Nəticə etibarilə, hökm sürən qeyri-sabit təhlükəsizlik vəziyyəti Hindistanın Sünik tranzit marşrutuna həvəsini azalda bilər.
Bununla belə, Hindistan çətin seçimlər qarşısındadır. Hindistan Çahbahar layihəsinə fəal şəkildə sərmayə qoyur və INSTC-ni Avropaya quru marşrutları əldə etmək üçün mühüm əlaqə layihəsi kimi nəzərdən keçirir. İran və Rusiyaya qarşı sanksiyalar və s. baxmayaraq, Hindistan Çahbahar limanından istifadə etmək üçün İranla on illik müqavilə bağlayıb.
Qərbi Asiya üzrə hindistanlı ekspert və Yaxın Şərqin bir çox ölkələri üzrə keçmiş elçi Anil Triqunayat deyib ki, Ukraynadakı müharibədən sonra rusların Avropa sanksiyalarına qarşı çıxmaq üçün Hind okeanının o tayından Çahbahara çıxış əldə etmək üçün INSTC-ni tez bir zamanda həyata keçirməyə çox ciddi yanaşır. Hindistan da bu fürsəti əldən vermək istəmir.
O, həmçinin bildirib ki, Hindistan maraq göstərməsə, Çin çox güman ki, məkanı ələ keçirəcək, çünki onun artıq Rusiya ilə güclü əlaqələri var.
Hindistanın asılılığı İsrail və HƏMAS arasındakı müharibədən sonra IMEC-in (Hindistan-Yaxın Şərq və Avropa Dəhlizi) perspektivlərinin pisləşməsi ilə daha da kəskinləşir.
Beləliklə, bu zəifliklərin Türkiyə-Pakistan-Azərbaycan müttəfiqliyi fonunda Hindistanı İNSTC üçün Azərbaycan marşrutunu araşdırmağa məcbur edib-etməyəcəyi milyon dollarlıq sual olaraq qalır.
Sadalanan amillərlə yanaşı, dünya güclərinin Cənubi Qafqazda artan iştirakı Hindistan-Ermənistan münasibətlərinin strateji tərəfdaşlığa çevrilməsinə də mane ola bilər. Rusiyanın Azərbaycanla Ermənistanın müharibəsinə “ləng reaksiyası”ndan sonra ermənilərin ABŞ-a doğru nəzərəçarpacaq dərəcədə boylanması müşahidə olunur ki, bu da Moskvanı narahat edir.
Rusiya-Ukrayna müharibəsi zamanı Hindistan Qərb dövlətlərinin böyük təzyiqi ilə üzləşməli oldu. Dehli ABŞ və Rusiya arasında daha bir soyuq müharibəyə sövq edilmək istəməzdi. Üstəlik, Hindistanın İranın əzəli düşməni olan İsraillə və İranın Hindistanın əzəli düşməni olan Çinlə güclü əlaqələri Hindistanın Rusiya və İranın rəhbərlik etdiyi INSTC-də iştirakını getdikcə çətinləşdirəcək.
Hindistan üçün ən pis ssenari INSTC-nin Azərbaycandan keçməsi olardı. Ona görə də iddia etmək olar ki, Cənubi Qafqazda hökm sürən qeyri-müəyyənlik və qeyri-sabitlik şəraitində Hindistan müdafiə sazişləri və iqtisadi əlaqələrə diqqət yetirərək Ermənistanla ikitərəfli trayektoriyada irəliləməyə üstünlük verəcək.
Y. QACAR
