Tahran ile Tel Aviv arasındaki açık jeostratejik çatışmada iki taraf, birbirlerini kuşatmak ve gerilim ve bekleyiş halini sürdürmek için son kırk yıl boyunca mevcut ve mümkün tüm seviyeleri ve araçları kullandı. Çünkü iki taraf da herhangi birinin diğerine üstünlüğünün kendisinin bölgedeki projesinin sonu anlamına geldiğini ve böylece diğer tarafın nüfuz ve bölgesel rol denklemlerinin çizilmesi ve uluslararası denklemdeki konumunun güçlendirilmesinde ana ortak ve dayanak rolü oynayabilecek taraf olacağını gayet iyi biliyor.

Bu çatışmanın yüzleri ve araçları arasında olan istihbarat savaşı, çatışmanın en belirgin özelliklerinden biriydi. Nitekim bu savaşın hedeflerinin alanı, iki ülke dışına kadar genişledi ve dünyanın herhangi bir noktasında mümkün bir saldırı yöneltmek için her fırsattan istifade edildi. Bu bağlamda Arjantin’de Buenos Aires’teki Yahudi sinagogunda gerçekleşen bombalı saldırı üzerinde durabiliriz. Başkent Tahran’ın kalbinde nükleer bilimci Muhsin Fahrizade’ye yönelik suikast, bu saldırıların sonuncusu olarak görülebilir. Bu iki operasyon arasında ve sonrasında casusluk ve iki ülkede de ajan yerleştirme faaliyetleri yürütüldü. Operasyonların ucu Suriye ve Irak’taki Devrim Muhafızları’nın üsleri ile nükleer ve askerî tesislerin hedef alınmasına kadar varıyor. Irak Kürdistan bölgesinin merkezi olan Erbil’deki noktaların vurulması karşısında Tahran, bu noktaların, İsrailli Mossad’ın İran içindeki güvenlik operasyonlarını yönetmek için kurduğu karargâhlar olduğunu söyledi.

Jeopolitik boyutlar ve jeostratejik hedeflere sahip bu çatışmanın yönlerinden biri de Kürt sorunudur. Bu mesele, Ekim 2017’de bölge liderliği tarafından gerçekleştirilen ayrılma ya da bağımsızlık referandumunda tezahür etti. Bu referandum, Tel Aviv tarafından bariz ve doğrudan olarak desteklenmişti. Çünkü bu referandum, İran rejimi için doğrudan bir tehdit oluşturuyor. Rejim bu referandumu, jeopolitik sınırları yeniden çizen bir aşama oluşturmak suretiyle egemenliğini ve toprak bütünlüğünü tehdit eden stratejik bir tehlike olarak görüyor. Üstelik Kürt-İran güçlerinin bağımsız Irak bölgesine katılma talebi için harekete geçmesine katkıda bulunmasından ötürü sadece İran için bir tehdit de değil. Bu tehdit, aynı zamanda hem Türkiye hem de Suriye’ye dönebilir ve Büyük Kürdistan devletinin kurulmasının yolunu açabilir.

Buna karşılık Tahran ve rejimi, kendisine bağlı ve müttefik güçler ve gruplarla İsrail’i kuşatmak ve bu grupları İsrail’e ve onun güvenlik istikrarına doğrudan bir tehdit kaynağı olarak kullanmak suretiyle, kendi jeostratejik denklemini dayatmak için Arap coğrafyasından faydalandı. Gerek Lübnan gerek Gazze Şeridi ile Batı Şeria’yı bu uğurda kullandı ve Suriye’yi, Filistin sınırları yakınında gelişmiş bir üs haline getirdi. Sonra bunlara Yemen de katıldı; Yemen, Bab el-Mendeb’deki uluslararası su yolunun kontrolünü ele geçirerek İsrail’e yönelik İran kuşatma halkasını tamamladı.

Tahran, tehlikeyi ve İsrail tehdidini kendi sınırlarından ve iç güvenliğinden uzak tutmayı hedefleyen bir güvenlik duvarı inşa etmek için tüm askerî, siyasi, ideolojik ve mezhepsel yeteneklerine yatırım yapsa da Kürt-Irak krizinde varoluşsal bir meydan okumayla karşı karşıya kaldı. Bu ise onu, Irak’ın egemenliğine ilişkin tüm yasak ve normları kaldırmaya sevk etti. Eski Kudüs Gücü Komutanı Kasım Süleymani önderliğinde Kürtlerin bağımsızlık çabalarını önlemek ve Türkiye ve federal Bağdat hükümeti ile iş birliği içerisinde bölgeye ekonomik bir abluka uygulamak için doğrudan ve açıktan müdahale etmekten çekinmedi.

İsrail, Birleşik Arap Emirlikleri ve Bahreyn Krallığı arasında bir barış anlaşmasının imzalandığı duyurulduktan sonra İran’ın endişesi arttı ve rejim, gerçek İsrail tehlikesinin yaklaştığı duygusuna kapıldı. Bunun üzerine iki ülke liderliğine karşı yüksek tavanlı tehdit dilini benimsemesine neden olan bu anlaşmayı kendi güvenliğine doğrudan bir tehdit olarak algıladı.

İran rejimi, aynı zamanda Körfez’in kaygıları ve rejimin siyasi, askerî ve nükleer hırslarına ilişkin endişe kaynaklarını gideren tavizler karşılığında bu tehlikeyi ortadan kaldırmak için Abu Dabi ile anlaşmalar yapma yoluna girdi. Özellikle de İsrail, coğrafi kordonu aşmayı ve Lübnan, Suriye, Filistin ve Irak’ta yaptığı ve yapmaya devam ettiği gibi hareket ve faaliyet özgürlüğüne sahip olamadan İran’ın doğrudan sınırlarına yaklaşmayı başarmışken.

Hiç şüphe yok ki İran rejiminin İsrail stratejisine, özellikle de Tel Aviv’in İran sınırları yakınında ve onun doğrudan ve en yakın jeopolitik çevresinde siyaset, güvenlik ve istihbarat üsleri kurma çabalarına karşı ödediği bedeller, dahili ve uluslararası planda büyük ve karmaşık bedellerdi. Birden fazla cepheye ve yöne dağıtılmış, tüm olasılıklara ve düzeylere açık olarak farklı biçimler alan İsrail adımları arasından herhangi bir gelişme ya da yeni bir adımla başa çıkmak üzere daima hazır bulunmak için büyük enerjiler tüketti.

İran rejimi, kendisine bağlı ya da müttefik güçlerin, grupların ve partilerin gerçekleştirdiği hareket ve Filistin ile Gazze Şeridi’ni ateşleyen “sahaların birliği” stratejisinin uygulanması üzerinden başvurduğu son gerilimi tırmandırma yoluyla Suriye’ye doğru genişledi. Lübnan’ı bir füze fırlatma sahası ve platformu haline getirdi ve İsrail’in siyasi, güvenlik ve askerî düzeylerini karıştırmayı başardı. Bunun üzerine İsrail, Azerbaycan üzerinden yeni bir seçeneğe yöneldi. Azerbaycan; İran ile ittifak halinde olan komşusu Ermenistan’la yaşadığı krizinden başlayarak ulusal ve tarihî arka plandaki çeşitli ve pek çok sebepten ötürü birçok gerilimle dolu istikrarsız bir kanat oluşturuyor. Üstelik Bakü, “Türk dünyasının ya da Türkçe konuşan veya Türk kökenli ülkelerin birliği” projesi çerçevesinde kilit bir rol oynamaya çabalıyor. Ortadoğulu rollerdeki kalabalıklığı, oyuncu ve etki sahiplerinin çokluğunu ve bölge denklemlerinde gelişmiş bir alan elde etmenin zorluğunu telafi etmek üzere uluslararası denklemlerde etkin bir ortak olmak için bu vizyona öncülük edip gerçekleşmesini arzulayan Ankara ise bu konuda ona izin veriyor.

Sovyetler Birliği’nin çöküşünden ve bağımsızlığını ilan eden ülkelerin ortaya çıkmasından bu yana, İran, Kafkasya bölgesinin haritasının nasıl olacağı, bölgeyi yönetecek siyasi denklemler, politikalarının ve bu ülkelerin stratejilerinin hangi yönelimleri benimseyeceği konusunda bir bekleme durumuna girdi.

Haydar Aliyev’in liderliğindeki Azerbaycan hükümeti, eski Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi üyesi ve Azerbaycan devletinin kurucusu olan Aliyev’in erken dönemde seçeneklerini değerlendirerek İsrail ile ilişkilerini güçlendirmeye karar verdi. 1993 yılında Tel Aviv, Azerbaycan’ın bağımsızlığını tanıdıktan sonra Bakü’de İsrail Büyükelçiliği açtı ve bu, İran sınırında Şii çoğunluğa sahip bir devletin başkentindeki ilk İsrail Büyükelçiliği oldu.

Öte yandan Baba Aliyev İran ile dengeli bir ilişki kurma çabası vardı. Bu çabalar, Tahran’ın, Çarlık Rusya’sıyla savaşında kaybettiği ve Güney Kafkasya bölgesindeki diğer yerlerle yaptığı Türkmançay anlaşmasıyla terk ettiği İran devletinin tarihi bir parçası olarak bu yeni doğmakta olan ülkeyi ilhak etmeye başvurma olasılığı nedeniyle milli ve tarihi sebeplerden dolayı, gelecekteki bir jeopolitik çatışmadan kaçınmak amacı taşıyordu.

İran’ın komşusu Bakü’nün artan rolüne ilişkin endişe rüzgarları, Bakü’nün Eski ABD Başkanı Bill Clinton yönetimi, ABD çıkarlarını korumak ve 10 milyar dolarlık yatırımları desteklemek amacıyla askeri varlık ve üsler kurmasıyla ABD nüfuz alanına tam olarak girmesiyle arttı. Aynı dönemde İran’da 20 milyon doları aşan herhangi bir yatırıma yaptırımlar uygulanmasını öngören D’Amato Yasası, ABD Kongresi tarafından kabul edildi. İlham Aliyev’in babasının yerine Azerbaycan Cumhurbaşkanı olarak seçilmesiyle birlikte, doğrudan Tel Aviv ve Washington’un desteğiyle Bakü, değişti ve İsrail’in en önemli petrol ve enerji kaynaklarından biri haline geldi. Azeri petrol ihracatı, İsrail’in ithalatının yüzde 30’unu oluşturur hale geldi. Bunun karşılığında İsrail, farklı türde silahlarla Bakü’nün başlıca tedarikçisi haline geldi. 2016 ile 2020 yılları arasında Bakü’nün İsrail’den satın aldığı silahların hacmi, ihtiyaçlarının yüzde 67’sini oluşturdu ve İsrail’in silah ihracatının yüzde 17’sini temsil etti.

Bakü ile Tel Aviv arasındaki iş birliği sadece silahlanma alanında kalmadı, aynı zamanda siyasi, savunma, ticari, endüstriyel ve tarımsal alanlarda da genişledi. İsrail, hatta Kraliyet döneminde İran’ın su ve sulama ağlarının inşasına katkıda bulunmuş olan modern sulama teknolojilerine kadar uzanan bir işbirliği yürüttü.

Tahran’ın, Azerbaycan’ın temel rakibi olan Ermenistan’ı desteklemek için Kafkasya’da stratejik bir ittifak yolunu tercih etmesi şaşırtıcı değildi. Dağlık Karabağ bölgesi konusunda Bakü ile olan anlaşmazlığında Ermenistan’ın başkenti Erivan’a destek verdi. Bu ittifak birçok faktöre dayanıyor ve bunların başında Azerbaycan’ın stratejik karar verme mekanizmalarında endişe yaratma ve İran’ın iç işlerine müdahale etme düşüncesini önleme gibi düşünceler bulunuyor. Bu, Batı Azerbaycan eyaleti ve diğer bölgelerdeki İran Türkleriyle ilişkilenerek İran’ın sınırlarındaki Türk etnik grubunun desteğini sağlamak suretiyle gerçekleştiriliyor. İran merkezi hükümetinin azınlık bölgelerine yönelik ayrımcı politikaları ve güvenlik yaklaşımı nedeniyle ortaya çıkan birikmiş zayıflık faktörlerinden yararlanılıyor. Bu politikalar, azınlık bölgelerini askeri üsler haline getirdi.

Mevcut jeopolitik durumu korumak özellikle kontrol altında tutulan ve Azerbaycan ile Nahçıvan arasındaki tek bağlantı yolunu oluşturan kara şeridi ile ilgilidir. Bu nedenle İran ve Ermenistan arasındaki Zengezur geçidini kontrol altında tutmak ve diğer taraftan İran’ın Gürcistan ve ardından Avrupa’ya yönelik ihracatının stratejik ana arterini oluşturur. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in bu geçidin kontrolünü ele geçirme girişimleri, Tahran’ı güneyi kuzeyle bağlayan stratejik kara taşımacılığı hattından mahrum bırakarak, Azerbaycan’ın Bakü ile Nahçıvan bölgesi arasında bir kara yolunun açılmasına ve Sünik bölgesinde yayılmış olan Ermeni kontrol noktalarından uzak, özerk yönetim altındaki Nahçıvan bölgesi ile bağlantı sağlanmasına yönelik bir girişimi ifade eder.

Bu coğrafi bölge etrafındaki çatışmanın geri dönüşü, daha önce Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev’in 28 Nisan 2020 tarihinde Bakü’de ‘Güney Kafkasya’ya Yeni Bir Bakış’ başlığı altında düzenlenen bir konferansta vurguladığı jeopolitik boyutu ve etkisi olan bir öneme sahiptir. Aliyev, Bakü ile Nahçıvan arasında bir karayolu kurma konusundan vazgeçmeyeceğini belirterek, “Ermenistan istese de istemese de, çözüm kolay olacak. Eğer reddederlerse, güç yoluyla çözeceğiz” demişti.

Tahran ile Erivan arasındaki ilişkiyi tehlikeye atmamak, özellikle Ermenistan’ın artan Amerikan ve uluslararası yaptırımlar karşısında bu yaptırımları atlatma kanallarından biri haline gelmesi ve bu ilişkinin Ermenistan’a Kafkasya’nın önemli ve stratejik bir bölgesinde etkinlik ve belirleyici bir rol sürdürme imkanı sağlaması açısından önemlidir. Bu cephe üzerindeki herhangi bir gerginlik, Ortadoğu’da genişleme veya yayılma stratejisindeki rejimin karşılaştığı karmaşıklıkları ve zorlukları artıracaktır. Ayrıca, bu bölgenin Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın açıkça bahsettiği ve üzerinde çalıştığı, Kafkasya’dan Orta Asya’ya uzanan Türkçe Konuşan Ülkeler Topluluğu veya Türk kökenli ülkeler ittifakı oluşturmayı hedefleyen Türkiye’nin hedefleriyle bir çatışma ve rekabet alanına dönüşmesine izin vermemek önemlidir. Ayrıca bu ülkedeki varlığını ve nüfuzunu genişletmeye çalışan İsrail tarafına taraf olarak girmekten mümkün olduğunca uzak tutmak için Bakü ile dostane bir ilişki sürdürmeye çalışmak büyük önem taşıyor.

İran, Azerbaycan ile İsrail arasında gelişen ilişkileri, özellikle bu ilişkinin Tel Aviv’e İran’ın içini ve derinliklerini tehdit etmeyi amaçlayan güvenlik ve askeri üsler inşa etme konusunda geniş bir potansiyel sunması açısından büyük bir endişeyle izliyor. Tahran’daki karar mercileri, 2015 yılında uluslararası toplumla yapılan nükleer anlaşmanın imzalanmasıyla birlikte, Bakü ve Tel Aviv arasındaki ilişkinin hızlanarak daha ciddi ve tehlikeli bir hal aldığına inanıyor. Bu anlaşma, İran’ın yaptırımlardan kurtulmasına ve büyük miktarda mali kaynak elde etmesine olanak sağladığından, İran’ın Ortadoğu’daki konumunu ve Filistin sınırına yakın bölgelerdeki etkisini güçlendirmeye odaklanmasına imkan tanıyor. Bu durum, İran’ın Lübnan, Batı Şeria ve Gazze’deki müttefikleri aracılığıyla doğrudan veya dolaylı olarak İsrail’in güvenliğine ve hedeflerine yönelik artan bir tehdit oluşturuyor.

İran, Azerbaycan’ın son yıllarda Ermenistan ile ortak sınırlar üzerinde başlattığı tırmanış yolunun, Tel Aviv’in Tahran’la devam eden çatışması bağlamında sürekli yeni cephe arayışları çerçevesinde değerlendiriyor. Irak Kürdistanı’nın batı sınırlarında etki ve eylem üsleri bulma çabaları sekteye uğradıktan sonra, kendi sınırlarındaki İran tehdidine, savaşı bu kez kuzey ve kuzeydoğu tarafından İran sınırlarına kaydırarak yanıt verme girişiminde bulunuluyor.

İran makamları, İsrail’in İran’ın iç bölgelerine yönelik gerçekleştirdiği güvenlik, askeri operasyonlar ve saldırıların, Azerbaycan topraklarından başlatıldığına ve Bakü hükümetinin İsrail’in bu operasyonları gerçekleştirmesi için büyük kolaylık sağladığına dair kesin bir inanç içindedir.

Bazı araştırmalar, drone saldırılarının santrifüj üretmek için kullanılan Kerec şehri yakınlarındaki (Tahran’ın 40 kilometre batısında) Tesa tesisini hedef aldığını gösteriyor. İran, İsrail’in başkentin doğusunda ve Natanz uranyum zenginleştirme tesisinin yanı sıra diğer tesislere yönelik saldırıların da Azerbaycan topraklarından başlatıldığına ve Bakü’nün Tel Aviv’e İran sınırına yakın bir askeri ve güvenlik üssü inşa etme izni verdiğine inanıyor. Bu üs, tarımsal araştırma merkezi adı altında faaliyet gösteriyor.

İran’daki araştırmalar, İsrail güvenlik ekibinin Tahran’ın Turquzabad bölgesindeki büyük ve gizli arşive erişebildiğini, bu belgelerin Bakü üzerinden kaçırıldığını ortaya koyuyor. Bu belgeler İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu’nun daha önce düzenlediği basın toplantısında İran’ın gizli faaliyetlerini ve İran’ın nükleer programının başındaki isim olan ve 27 Kasım 2020’de Tahran’ın doğusunda suikasta uğrayan General Muhsin Fahrizade’yi ifşa etmesiyle övündüğü belgelerdir. İran güvenlik birimleri, suikastın ayrıntılarını, gerçekleri ve suikast ekibinin hedefine nasıl ulaştığına dair kesin bilgileri henüz açıklamadı.

İran güvenlik birimleri, Azerbaycan’ın İsrail’e serbest çalışma imkanı sağlayarak İran’ın derinliklerinde özgürce faaliyet yürütebilme yeteneğine sahip olduğu konusunda tam bir inançları olmasına rağmen, İran’ın liderlik düzeyindeki kurumları ve dış politika, güvenlik ve askeri kararları belirleyen kuruluşları dahil olmak üzere, stratejileri çizen ve politikaları belirleyen kurumlarının bu konuda daha geri planda kalmayı ve tutumunu, endişelerini ve suçlamalarını iki ülkenin dışişleri bakanlıkları arasındaki iletişim yoluyla diplomatik bir çerçeve içinde tutmayı tercih ettiğini ifade ediyor.

Tahran-Bakü ilişkilerinde, hava bulutlu. İran’ın patlama çemberinden çıkarmaya çalışmasına rağmen, Bakü’nün 27 Ekim 2020’de Dağlık Karabağ’ın kontrolünü yeniden ele geçirmek için başlattığı ve Azeri Devlet Başkanı İlham Aliyev’in o yılın nisan ayında yaptığı tehdidin hayata geçmesiyle patlak veren savaş, İran için gerçek bir meydan okuma teşkil etti. Çünkü İran’ın iç kesimlerinde ve özellikle İran’ın Bakü’ye karşı Ermenistan yanlılığını reddeden Azeri uyruklu vatandaşlar üzerinde yankıları oldu. Merkezi Tebriz olan Batı Azerbaycan vilayetinde güvenlik tehdidi ve iç patlama olasılığı karşısında, özellikle ‘İran Türklerinin artan itirazı, gösteriler ve saha hareketlerinin ortaya çıkmasından sonra, rejim, Ermenistan ile stratejik ilişkisinden vazgeçmemesine olanak sağlayan kaçamak bir politika benimsemeye başvurdu. Bu politika, Azerbaycan’ın tartışmalı bölgelerdeki hakkını tanıyarak ve güç ve silah kullanımına geri dönüşe izin vermeyen pratik çözümlere ulaşmak için diyalog ihtiyacını vurgulayarak içeridekileri sakinleştirmeye yardımcı oldu.

Tahran ve Bakü arasındaki ilişkiler, Azerbaycan’ın Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra 18 Ekim 1991’de bağımsızlık ilan etmesinden bu yana son 30 yılda bu kadar gerilim ve tırmanış durumuna hiç girmediği söylenebilir. İki taraf arasındaki gerilim, özellikle Azerbaycan ordusunun son askeri operasyonlarından sonra hiç olmadığı kadar yüksek seviyelere ulaştı. Bu operasyonlar, Ermenistan’ın Sünik bölgesini kontrol altına alma amacını taşıyordu ve Kafkasya bölgesinin jeopolitik haritasında önemli bir değişikliğe neden oldu. Bakü, Nahcivan Özerk Bölgesi’ne bağlayan kara geçidini güvence altına alarak, stratejik bir ticaret ve transit noktası olan İran’ı Avrupa ve Orta Asya ülkelerine bağlayan geçidi kontrol altına aldı.  Dolayısıyla bu koridordan ihraç edilen İran mallarının finansman maliyetlerini yükseldi.

İran rejimi, Azerbaycan’ın tırmanışçı tutumlarının arkasındaki ana faktörlerden birinin İsrail’in stratejik ilişkilerini Bakü ile kullanarak stratejik bir baskı ve tehdit unsuru oluşturma çabası olduğunu görüyor. Ancak Tahran, Güney Kafkasya bölgesinin jeopolitik çizgilerini yeniden şekillendirme hedeflerine destek veren Türkiye’yi de suçlamaktan kaçınmıyor.

İran’ın resmi tanımına göre benimsenen ‘stratejik sabır’ politikası ve Bakü ile sakinleşme çabaları, her iki tarafı da savaşın ‘kenarında’ ilerlemeyi engellemedi. İran’ın bu seçeneğe ve olası sonuçlarının açık etkilerine ulaşmamak için yaptığı tüm çabalarına rağmen, tarafları savaşın eşiğinde ilerlemekten alıkoymadı.

Tahran’ın Bakü ile uyguladığı ‘kabullenme politikası’, İran rejiminin Türk-İsrail unsuru tarafından kuzey sınırlarında kurulmaya çalışılan tuzaklara düşmemek için çabalamasına dayanıyor. İran, Afganistan’daki değişiklikle başa çıkma ve Taliban’ın ABD’nin çekilmesinin ardından Ağustos 2021’de tekrar iktidara gelmesi gibi durumları zorlukla özümsedi. Özellikle İran yönetiminin, Ortadoğu’daki rolünün ve etkisinin devam etmesinden olumsuz etkilenen tüm tarafların, İran’ın çevresindeki gerilim noktalarını oluşturmak için çaba gösterdiğine dair kesin bir inancı vardır. Bu noktalar, İran’ın çeşitli cephelerde ve etki alanlarında siyasi ve operasyonel tavizler vermesini zorlamak için oluşturulur, nükleer program da bunların içindedir.

İran’ın Bakü ile yürüttüğü kabullenme politikasının dışında, Tahran’daki İran uyruklu bir kişi tarafından Azerbaycan Büyükelçiliğine karşı gerçekleştirilen ve büyükelçilik güvenlik görevlilerinden birinin ölümüne yol açan saldırı, İran’ın şokunu tetikledi. Bakü hızla büyükelçiliklerini kapatma kararı aldı. Saldırının kişisel sebeplerle gerçekleştiğine inanmanın mümkün olmadığını ileri sürdü. İran tarafından yapılan ve saldırının failin Bakü’ye sığınan eşi arasındaki bir anlaşmazlığın sonucu olduğunun belirtildiği açıklamanın kabul edilemez olarak değerlendirdi.

Bakü ve Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, gerilime neden olan bir görüşe sahipti. Aliyev, Münih Güvenlik Konferansı’ndaki konuşmasında meydana gelen olayları ‘terör saldırısı’ olarak nitelendirerek, İran’a karşı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ne şikâyette bulunarak diplomatik misyonlarına yönelik sorumluluğu üstlenmesini istedi. Tahran’ın bedelini ödemesi gerektiğini vurguladı. Bu durumun yansımaları bununla da kalmadı. İran casus ağlarıyla mücadele ve tasfiye etme adı altında Tahran’la bağlantılı olduğundan şüphelenilen herkes için büyük bir tutuklama kampanyası başlattı.

Bakü, İran’ın karşı önlemlere verdiği tepki ve tereddüdünün farkında olarak, Tahran’a karşı tırmanma ve meydan okuma politikası benimsedi. İran Devrim Muhafızları ve ordunun gerçekleştirdiği geniş çaplı manevralar, Aras Nehri sınırında geçiş operasyonları da dahil olmak üzere, Azerbaycan ile sınırında geniş çaplı bir manevra ile yanıtlandı. Bu yanıt, Türk ordusunun kara gücüyle birlikte Hazar Denizi’nde gerçekleşen bir manevra da içeriyordu. Azerbaycan’da İran sınırına yakın bir askeri hava üssünü ele geçirmeyi başaran İsrail’in denetiminden uzak olmayan bir manevraydı. Bu, Tahran’ı hava kuvvetlerini kullanmaya ve bu manevralara uyum sağlamak için ortak alan boyunca F4 ve F14 uçaklarının hava devriyelerini düzenlemeye sevk etti.

Bu tırmanma, İran’ın karar mercilerini durumu sakinleştirmek için özellikle Ankara’nın Bakü’deki karara İsrail ile birlikte net bir rol ve etkisi olduğunu göz önünde bulundurarak Türk komşusuna başvurmaya itti. İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi’nin Türk mevkidaşı Recep Tayyip Erdoğan ile yaptığı görüşmede bu konu ele alındı. Ardından Bakü ile sakinleştirme mekanizmalarını ve Ankara’nın bu bağlamda olumlu bir rol oynamasının gerekliliğini görüşmek amacıyla İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahyan’ın Ankara’ya bir ziyaret gerçekleştirdi. İran Cumhurbaşkanı ve Dışişleri Bakanı’nın bu görüşmeler ve müzakerelerin olumlu sonuçlarını duyurma çabaları, Tahran’ın karışıklık düzeyini ve gerginliği azaltma isteğini ortaya koydu. Tahran’ın yeni bir cephe açma zorunda kalmadan bu dosyayı kapatma veya gerginlik seviyesini azaltma isteği, Ortadoğu’da yeni denklemler oluşturduğu bir dönemde özellikle dikkat çekti. Özellikle geçtiğimiz 10 Mart’ta Çin’in himayesinde Suudi Arabistan ile imzaladığı tarihi üçlü anlaşma, bölgeyi yapıcı ve olumlu bir atmosfere sokmuş ve yeni bir açılım ve iş birliği yolunu açtı.

İran’ın kuzey sınırlarını istikrarlı tutma ve tırmanıştan kaçınma çabaları, doğu Akdeniz’deki İsrail’in yeni bir karşı cephe açma girişimlerini engellemesi anlamına gelmez. Ancak İran, Kafkasya’da ve özellikle Azerbaycan ile ilgili olarak İsrail’in rolü kadar Türkiye’nin rolünü de göz ardı edemez. Ankara, İran’ın bölgedeki ve Ortadoğu’daki diğer ülkelerle yaptığı anlaşmaları milli ve stratejik çıkarlarına hizmet etmeyen bir bağlamda değerlendiriyor. Dolayısıyla İran, özellikle Türkiye’nin Rusya ile Suriye’deki iş birliği çerçevesinde oluşturduğu formülde kendini Suriye’deki Türk kontrolündeki bölgelerde siyasi çözüm mekanizmalarının tartışıldığı bir ortak olarak konumlandırması nedeniyle herhangi bir siyasi düzenlemeler ve denklemlerle ilgili olarak Türk ortaklığını kabul etmek zorunda kalacak.

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in 27 Mart 2023 tarihinde Tel Aviv’deki Azerbaycan büyükelçiliğini yeniden açma kararı alması, yalnızca iki taraf arasındaki diplomatik ilişkilerin 30 yıllık seyriyle sonuçlanan bir karar olmaktan ziyade ilişkilerin stratejik ortaklık düzeyine ulaştığının açık bir ifadesi ve askeri, siyasi, güvenlik, ekonomik ve tarımsal olmak üzere çeşitli düzeylerde derin iş birliğinin bir tercümesiydi. Hatta İsrail Dışişleri Bakanı Eli Cohen ve Azerbaycan Dışişleri Bakanı Ceyhun Bayramov, Tel Aviv’de bu kararı açıklamak üzere kameralar karşısına geçerken İran’ın tepkisini izledikleri ve hassas ve karmaşık olan mevcut aşamada atılan bu adımın taşıdığı mesajı ve özellikle İran liderliğinin işlerin kendi lehlerine döndüğü ve bölgede istikrarı yakaladıkları bir dönemde alındığından Tahran’ın stratejik ve ulusal denklemlerini nasıl etkileyeceğini takip ettikleri söylenebilir.

Tel Aviv’in bu adımla Tahran’a üstünlük sağladığına ya da özellikle İsrail eski Başbakanı Yair Lapid’in Tel Aviv’in Tahran’ı kuşatma çabalarını baltaladığını söylediği Suudi Arabistan ve İran arasında imzalanan anlaşmanın ardından İsrail’in İran’ın etrafını sarmaya yardımcı olabilecek bölgesel ortaklıklar kurma çabalarında başarılı olduğuna inanması için henüz çok erken olduğu mesajını vermek istediğine şüphe yok.