Nobel Barış Ödülü’ne Novaya Gazeta editörü Dmitri Muratov’un seçildiğinin ilan edildiği gün, Rusya Federasyonu Adalet Bakanlığı’ndan dikkat çekici bir adım geldi. Bakanlık, Rusya’da ne fiziksel ne de hukuki bir varlığı olan Bellingcat’i ‘yabancı ajan’ olarak isimlendirmeye1 karar verdi. Açık kaynak istihbaratına ve sosyal medyaya dayanarak – Meksikalı ilaç kartellerinden Rus muhalif Aleksey Navalni ve eski çifte ajan Sergey Skripal’in zehirlenmesine, Suriye’de kimyasal silah kullanımı iddialarından insanlığa karşı suçlara dek- pek çok konuda araştırma yapan gazetecileri ve yazarları bir araya getiren Hollanda menşeili bir internet sitesi olan Bellingcat, ulusal hükümetlerden bağış almayı reddediyor; şahıs ve örgütlerden aldığı bağışlarla finanse ediliyor.
Peki nedir bu ‘yabancı ajan’ tabiri?
Kamuoyunca ‘Yabancı Ajan (иностранный агент) kanunu’ olarak bilinen 121-FZ no’lu kanunun resmi adı ‘Ticari Olmayan Kuruluşların Yabancı Ajan Görevlerini Yerine Getiren Faaliyetlerinin Düzenlenmesine İlişkin Rusya Federasyonu Yasama İşlemlerinde Değişiklik Yapılması Hakkında’2 kanundur. Devlet Başkanı Vladimir Putin, kanunu 20 Temmuz 2012’de imzalamış ve kanun aynı yıl 21 Kasım’da yürürlüğe girmiştir. Kanun, yurt dışından fon alan ve siyasi faaliyetlerde bulunan kâr amacı gütmeyen kuruluşların Adalet Bakanlığı’na ‘yabancı ajan’ olarak kaydolmasını gerektirmektedir. Bu tabir, ‘casusluk’ ve
1 Russia Brands Bellingcat, Journalists ‘Foreign Agents’, https://www.themoscowtimes.com/2021/10/08/russia- brands-bellingcat-journalists-foreign-agents-a75253, 08.10.2021
2 Kanunun Rusçası için Bkz: http://publication.pravo.gov.ru/Document/View/0001201207230003 (Tüm Erişim Tarihleri 10.10.2021)

‘vatana ihanet’ ile benzer anlam taşıyan bir terimdir. Kanuna göre, ‘yabancı ajanlar’ kapsamlı yıllık denetimler, üç aylık mali raporlama ve her altı ayda bir tüm faaliyetler hakkında hacimli raporlama dâhil olmak üzere katı bir kontrol rejimine tabidirler. İster kâğıt ister elektronik biçimde olsun, tüm yayınları, mektupları ve diğer materyalleri yabancı bir temsilciye ait olarak işaretlemelidirler.
Belirlenen yabancı ajanlar daha sonra aşağıdakiler gibi bir dizi başka kurala uymakla yükümlüdürler:
• Yabancı ajanlar üç ayda bir siyasi faaliyetleri hakkında mali raporlar hazırlamalı, yönetim organlarının yapısını ve faaliyetlerini açıklayan belgeleri altı ayda bir dosyalamalı ve yıllık olarak bir devlet denetimine sunmalıdır.
• Planlı denetimler yılda yalnızca bir kez yapılabilse de, yabancı ajanlar sınırsız sayıda plansız denetime tabidir.
• Siyasi faaliyetler, kuruluşun katılmasına izin verilmeden önce yetkililerle kaydedilmelidir.
• Yabancı ajan bu şekilde kaydolmayı reddederse, halka açık gösterilere katılmaktan men edilir, banka hesaplarına erişim sınırlanır ve 300.000 rubleye (10.000 $) veya personeli iki yıla kadar hapis cezasına tabi olabilir.
• 200.000 ruble (6.700 $) üzerindeki tüm yabancı bağışlar zorunlu izlemeye tabidir.
• Yabancı ajanlar, internet dâhil medyada dağıtılan tüm materyalleri yabancı ajanların ürünleri olarak etiketlemelidir.
• Kanun ihlalleri kara para aklamayı ve terörizminfinansmanınıizlemekten sorumlu federal kurumun yetkisi altındadır.
Kanunda yapılan değişiklikler sonrasında, sosyal medyada hükümet yetkililerini eleştiren görüşler paylaşan ve yurt dışından bağış veya ödeme aldığı iddia edilen bireylerin de ‘yabancı ajan’ olarak adlandırılabilmesi söz konusu olmuştur. Bellingcat’in ‘yabancı ajan’
olarak isimlendirilmesi bu değişiklik ile mümkün olabilmiştir. 2020 Aralık ayında yapılan bir değişiklik, Rusya’nın ulusal güvenliğine karşı kullanılabilecek savunma ile ilgili bilgi toplamanın da yabancı ajan olarak adlandırmaya neden olmasını beraberinde getirmiştir.
İnsan Hakları İzleme Örgütü, kanundaki değişikliklerin Rus yetkililere muhalif
siyasetçileri ve bağımsız medyayı taciz etmeleri için daha fazla yol sağlayacağını belirtmiştir. Meduza’ya göre bu değişiklik nedeniyle;

1-Hemen hemen her Rus vatandaşı artık yabancı ajan olarak etiketlenebilir. 2-Yabancı ajan olarak kaydolmamak para cezaları ve hatta hapis cezasını tehdit etmektedir. Yabancı ajanların yerelyönetimve devlet dairelerinde görev alması da yasaklanacaktır. 3-İstisnalar az ve çok uzaktır. Yalnızca yabancı diplomatların ve yabancı gazetecilerin kendilerini yabancı ajan ilan etmeleri beklenmemektedir. (Ancak Adalet Bakanlığı istisnalar listesini genişletme hakkına sahiptir.)
4-Yabancı ajan etiketini atmak zor olacaktır. Bir kişi yabancı ajan statüsünden kurtulmak
isterse, Rusya Adalet Bakanlığı’na başvuruda bulunmalıdır. Bundan önce, “siyasi faaliyetlere” girmeyi bırakmaları, ordu hakkında bilgi toplamayı bırakmaları ve “dış destek” almayı bırakmaları gerekecektir. Adalet Bakanlığının 60 gün içinde bu başvuruları incelemesi ve ardından söz konusu kişi veya kuruluşu ilgili sicilden çıkarması veya “gerekçeli ret” teklif etmesi gerekmektedir.3
Yabancı ajan olarak adlandırılan ilk beş kişi; göçmenlere Rusça öğreten Saint Petersburglu feminist performans sanatçısı Darya Apakhonçiç, Lev Ponomaryov adlı 79 yaşındaki deneyimli insan hakları aktivisti, Radio Svoboda ve MBKh Media muhabiri Lyudmila Savitskaya, Pskovskaya Guberniya gazetesi genel yayın yönetmeni Denis Kamalyagin ve 7×7 haber sitesi gazeteci Sergei Markelov’dur.
Bağımsız bir doktorlar sendikası ve aile içi şiddet mağdurlarını destekleyen bir kuruluş gibi küçük grupların yanı sıra, damgalananlar listesinde RFE/RL’nin Rusya operasyonları ve
Memorial gibi isimler de bulunmaktadır.
Andrey Sakharov, Lev Ponomaryov ve diğerleri tarafından kurulan Memorial, Sovyet
hapishane kampları ağı olan gulagları ve Sovyet siyasi infazlarını açığa çıkarmak için faaliyete başlamıştı. 4 Ekim 2016 tarihinde Memorial International, Rusya Federasyonu Adalet Bakanlığı tarafından ‘yabancı ajan’ ilan edilmiştir. Kısa bir süre sonra St Petersburg Memorial’daki Araştırma ve Bilgi Merkezi’ne de aynı statü verilmiştir.
24 Şubat 2021’de Putin tarafından imzalanan kanuna göre, ‘yabancı ajanlar’ ve materyalleri hakkında onların statüsünü belirtmeden bilgi yayınlamak, bireyler için 2.500
rubleye (34 $) ve kuruluşlar için 500.000 rubleye (6.720 $) kadar para cezasına çarptırılmaya neden olabilmektedir. Yasa, söz konusu ‘yabancı ajanın’ bir kitle iletişim aracı veya bir birey olmasına bakılmaksızın geçerlidir. Putin tarafından aynı gün imzalanan diğer kanuna göre, bir mitingi yasadışı olarak finanse etmekten suçlu bulunan kişilere 15.000 rubleye (200 $),
3 Meduza, https://meduza.io/en/feature/2020/12/28/what-you-need-to-know-about-russia-s- updated-foreign-agent-laws

yetkililere ve kuruluşlara 30.000 rubleye (400 $) ve 100.000 rubleye (1.345 $) kadar para cezası almaları kararlaştırılmıştır. Putin ayrıca polis ve güvenlik güçlerine itaatsizlik cezalarını önemli ölçüde artıran bir yasa da imzalamıştır. 2021 yılının mart ayında yürürlüğe giren yeni cezalar ise, bir hükümet kararına uymayan veya tüm plan, faaliyet ve finansla ilgili ayrıntılı raporlarını düzenli olarak sunmayanlar için beş yıla kadar hapis cezası4 getirmektedir. Bu durum, muhaliflerin nefes almasını gitgide zorlaştırmaktadır. 13 Mart’ta bir Moskova otelinde yaklaşık 200 belediye çalışanı ve aktivist bir araya gelmiş ve hepsi tutuklanmıştır.
Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu (Venedik Komisyonu) yorumunda, ‘yabancı ajan’ olarak etiketlenen bir kuruluşun, büyük olasılıkla, çalışmasını zorlaştıran bir güvensizlik, korku ve düşmanlık atmosferiyle5 karşılaşacağı belirtilmiştir. Nitekim Washington Post’un haberine göre, Memorial’ın kıdemli avukatı Marina Agaltsova, “Sovyet döneminde, özellikle Büyük Terör çağında, her yerde ‘casuslar’ vardı. Ve Rusçadaki ‘yabancı ajan’ terimi bir casus olarak algılanıyor. Hükümet, iktidarı eleştiren ve onun politikasına katılmayan kişilere ‘casusluk’ etiketi yapıştırmaya çalışıyor.” diye konuşmuştur.
Şimdiye dek çeşitli bilim insanları ve gazeteciler, terörizmi meşrulaştırmakla itham edilip suçlanmışlardır. Muhalif medya kuruluşları baskı ile kapatılmaya zorlanmaktadır. Rus yetkililer, ‘yabancı ajanlar kanununun’ 2017’de kitle iletişim araçlarını da içerecek şekilde değiştirilmesinin, ABD’nin, Rus devleti tarafından finanse edilen RT kanalına Yabancı Ajanlar Kayıt Yasası (FARA) kapsamında kayıt yapma şartına “simetrik bir yanıt” olduğunu
söylemişlerdir.
Ancak ABD, iki ülkenin yasalarının farklı olduğunu ve Rusya’nın muhalefeti susturmak
ve fikirlerin özgürce dolaşımını caydırmak için ‘yabancı temsilci’ yasasını kullandığını savunmaktadır.
Rusya Federasyonu Adalet Bakanlığı 8 Ekim tarihli açıklamasında mevcut Rus mevzuatının gereklilikleri uyarınca MEMO LLC, mnews.world çevrimiçi baskısının sahibi olan ABD şirketi Mason GES Anonymous Foundation ve Hollanda’da kayıtlı Stichting Bellingcat yabancı bir ajanın işlevlerini yerine getiren yabancı medya listesine eklendi.”
demiştir.
4 Washington Post, 03.04.2021, https://www.washingtonpost.com/world/europe/russia-putin-foreign-agents- kremlin/2021/04/02/17dedadc-8cdd-11eb-a33e-da28941cb9ac_story.html
5 Venedik Komisyonu yorumu,
27.06.2014, https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=cdl- ad(2014)025-e

Daha önce, Rus Dış İstihbarat Teşkilatı (SVR) Direktörü Sergey Narişkin, Bellingcat’in yabancı ajanlar tarafından tanınan Proekt ve Insider yayınlarıyla tek bir ağa bağlı olduğunu belirtmişti. Narişkin, Bellingcat’in hem herhangi bir ülke hem de bireyler ve tüzel kişiler üzerinde baskı uygulamak için gerekli olduğunu ve SVR’nin eski istihbarat görevlilerini de içeren bu sözde gazetecilik soruşturmaları projesini kimin yürüttüğü hakkında bilgiye sahip olduğunu kaydetmişti.6
‘Yabancı ajan’ tabiri ile yayın yapmaya zorlanan birey ve kuruluşların FARA yasasına
-ve dolayısıyla ABD’ye- bir misilleme olup olmadığını söylemek için henüz erken. Ancak şurası kesindir ki, dayatılan bu baskılar, Rusya Federasyonu’nda muhalif seslerin “aşırılıkçı“ olarak damgalanmasına yol açma riskine sahiptir.
6 sputniknews.com/20211008/russian-justice-ministry-adds-bellingcat-mnews-to-foreign-media-agents- registry-1089773830.html