Türk-Fas siyasi ilişkilerin geçmişi, 16. yüzyılda Cezayir’e yerleşen Osmanlı İmparatorluğu ile Fas Sultanlığı arasındaki ilk temaslara uzanıyor. Fas Sultanı Sidi Mohammed III, 1757 yılından itibaren İstanbul’a elçiler gönderdi. Osmanlı İmparatorluğunun 1606’da Fas’a gönderdiği ilk elçi ise Mustafa Sulhi Ağa. Türkiye Cumhuriyeti ile Fas arasındaki diplomatik ilişkiler, Fas’ın bağımsızlığını kazanmasını takiben 17 Nisan 1956 yılında iki ülke Hükümetleri tarafından aynı gün yapılan ortak açıklamayla kuruldu. Fas’ta 50’yi aşkın Türk şirketi mevcut. Türk firmalarının, Fas’ta son yıllarda gerçekleştirilmekte olan çeşitli altyapı ihalelerinden aldıkları pay ve kazanmış oldukları çeşitli ekonomik ve ticari şirketlerin işletme haklarının toplamı da 1,4 milyar Doları aşıyor. Fas’ta yerleşik Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı sayısı 300-400 civarında. Bu vatandaşların büyük çoğunluğunu işadamları ve aileleri oluşturmakta. Ayrıca 1.000-1.500 arasında değişen Türk vatandaşı da (mühendis ve işçiler) Fas’ta taahhüt hizmeti veren Türk şirketlerinde geçici çalışıyor.(1) Türkiye Fas’ı; Ortadoğu, Afrika, Akdeniz ve İslam âleminin önemli bir üyesi görüyor.
2006 yılında yürürlüğe giren serbest ticaret anlaşmasının ardından iki ülke arasındaki ticaret hacmi 1 milyar dolar seviyesine ulaşırken, Fas, Afrika ülkeleri içinde, Türkiye’nin en fazla ticaret yaptığı 4. ülke konumuna yükseldi. Konumu itibariyle de Afrika’ya ve Avrupa’ya açılmak isteyen Türk firmaları için bir üs vazifesi gören Fas’ta, faaliyet gösteren yaklaşık 55 Türk firmasının toplam yatırımları 245 milyon doların üzerindeyken, geçici olarak istihdam işçilerle birlikte ülkede yaşayan Türklerin sayısı 2 bin. 32 milyon nüfusu ve 710 bin kilometrekare yüzölçümü ile Afrika’nın önde gelen ülkeleri arasında yer alan Fas, parlamenter monarşi ile yönetiliyor. Her ne kadar ülkenin resmî lisanı Arapça olsa da özellikle resmî yazışmalarda Fransızca tercih edilmektedir. Nüfusun yüzde 99’u Arap-Berberilerin oluşturduğu Fas’ın resmî para birimi dirhemi, başkenti ise Rabat. Dünyanın en zengin fosfat rezervlerine sahip olan Fas’ta iktisadî faaliyetler özellikle tarım, tarıma dayalı sanayi, balıkçılık, el sanatları ve madencilik alanlarında yoğunlaşırken, ülkede başta petrol olmak üzere tabii enerji kaynağı bulunmaması ve bankacılık alanındaki kısıtlamalar, ekonomik kalkınmanın istenilen süratte gerçekleşmesini zorlaştırıyor.(2) Dünya Bankası verilerine göre Fas, Yemen’den sonra bölgedeki en düşük ikinci kişi başına düşen gelire sahip ve gençlerde işsizlik oranı yüzde 20’nin üzerinde. Ayrıca yolsuzluk halk tarafından kabul edilen bir gerçeklik durumunda.(3)
Türkiye Fas işbirliği iki ülke vatandaşlarının yoğun yaşadıkları Avrupa ülkelerinde de geçerli. Örneğin Hollanda’da Türkiye ve Fas kökenli seçmenlerin desteklediği Denk Partisi bu işbirliğine en güzel örnek. Partinin lideri Türk vatandaşı Tunahan Kuzu. Hollanda Sosyal ve Kültürel Planlama Dairesi’nin (SCP) araştırmasına göre ülkede yaşayan Türkiye ve Fas kökenli Müslümanlar, son 10 yılda giderek daha fazla dine bağlandı. Daha fazla kişi camiye gitmeye, daha çok kadın başını örtmeye başladı. Araştırmaya göre, Hollandalı Müslümanların yüzde 0,5’i selefist. Yüzde 8’i de aşırı dinci. Müslümanların yüzde 10’u da “dini amaçlı şiddeti” onaylıyor.(4) Fas’ta son yayınlanan resmi bir rapor, genç nesil arasında dindarlığın bir önceki nesille kıyasla artış gösterdiği, Dindar nesilin Batı değerlerinden ilham alan moderniteyi reddeden bir kesimin aşırılığa kaydığı, Ülke gençliğinin büyük bir kısmının ekonomik büyümenin dışında kaldığı ifade edildi. Ülke nüfusunun üçte birini oluşturan söz konusu grupta yüksek işsizlik ve eğitimi yarıda bırakma oranın da oldukça yüksek çıktı.(5) Suudilerin lisan milliyetçiliği üzerinden yaklaştıkları Fas’la dini bir bağ kurmak istedikleri de dikkat çekiyor. Bu çerçevede Suudi Arabistan destekli Dünya İslam Birliği (Rabıta), Fas İslam Alimleri Birliği’nin katılımıyla uluslararası bağlantılarını hem güncelliyor hem de güçlendiriyor. Rabıta Genel Sekreteri Dr. Muhammed el-İsa, Dr. el-İsa, Fas’taki görüşmelerde bulundu. Radikalizm ve ayrımcı söylemlere karşı ‘Aydınlanmacı İslam’ söyleminin güçlendirilmesi gündeme gelirken, ortak çalışma mekanizmaları da ele alındı. Öte yandan, 3-4 Temmuz 2018 tarihinde, Rabat’ta gerçekleştirilen Rabıta-Fas Alimler Birliği ortak kongresine, Fas, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Suudi Arabistan, Mısır, Ürdün, Lübnan, Gine, Suriye, Irak, Moritanya ve Eritre’den çok sayıda alim katıldı. Kongrede, radikal fikirlere karşı mücadele ve bu fikirlerin üslendiği merkezlerin ortadan kaldırılması için yapılacak çalışmalar ele alınırken, iki fikir çalıştayı düzenlenmesi kararlaştırıldı.(6)
Suudilerin ekonomik darboğazdan geçen Fas yönetimiyle iyi ilişkiler geliştirmeleri karşılık buldu. Fas, terörü desteklediği gerekçesiyle İran ile diplomatik ilişkilerine son verdi. Fas hükümeti İran’ı Batı Sahra’daki bağımsızlık hareketlerine silah yardımı yapmakla suçladı. Eski İspanyol sömürgesi Batı Sahra üzerinde hak iddia eden Fas, 1970’lli yıllarda bölgeyi işgal ve ilhak etmişti. Komşu Cezayir’de yuvalanan Polisario örgütü ise bölgenin bağımsızlığı için mücadele veriyor.(7) Fetullahçı Terör Örgütü (FETÖ), turizm, iş adamları dayanışma derneği, eğitim ve kültür faaliyetlerinin de aralarında yer aldığı birçok kurumla Fas’ta halen aktif. FETÖ bağlantılı kuruluşlar arasında Kazablanka, Tanca, Tatavin, El-Cedide ve Fes kentlerinde faaliyet gösteren okul, turizm şirketi, dernek ve başkent Rabat’ta bulunan dil okulları ve bu okullar için yatılı öğrenci yurtları yer alıyor. FETÖ, Fas genelinde, Kazablanka, Tanca, Tatavin, El-Cedide ve Fes kentlerinde faaliyet gösteren Fatih Sultan Mehmet Okulları Grubu, Cebelitarık ve Cihan Turizm Şirketleri, Fas-Türk İş Adamları Dostluk Derneği Tuskon Fas Şubesi, başkent Rabat’ta bulunan Nilüfer Dil Okulları ve bu okullar için yatılı öğrenci yurtları ve evleri ile faaliyette. Bunun dışında birçok özel şahıs adına kayıtlı ticari şirket bulunuyor. FETÖ ile mücadelenin başlamasından sonra, bazı şirketlerin Faslı kişiler adına geçirildiği biliniyor. Fas’ta faaliyet gösteren FETÖ’ye mensup kurum, kuruluş ve özel ticarethanelerde birçok Türk ve Fas vatandaşı çalışıyor.(8)
Geçen yıl Fas Milli Eğitim Bakanlığı, ülkedeki Fethullahçı Terör Örgütü’ne (FETÖ) ait Muhammed Fatih Okulları’nın fiilen kapatıldığını duyurdu. Fas İçişleri Bakanlığı, 5 Ocak’ta Fas’ın Tanca kentinde 1993 yılında kurulan Muhammed Fatih Okullarının Kazablanka, Fes, Tatvan ve El-Cedide kentlerinde bulunan toplam 8 şubesi için kapatma kararı almıştı. Bakanlık, kapatma kararının bir ay içerisinde uygulanacağını belirtmişti. Kazablanka İdari Mahkemesi’nin, Fas İçişleri Bakanlığı’nın FETÖ’ye ait eğitim kurumlarıyla ilgili verdiği kapatma kararına öğrenci velileri ve okul yönetiminin itirazları aynı mahkeme tarafından reddedilmişti.(9)
Fas’ta Türk nüfus az olmasına rağmen Türk vatandaşı Kürt asıllı vatandaşlarında bulunduğu biliniyor. Terör örgütü PKK’nın Latin Amerika ve Afrika’ya yönelik bazı faaliyetleri olduğunu duymuştum. Hatta 2014’te PKK bağlantılı Ajansa Nûçeyan a Firatê yani Fırat Haber Ajansı Tuareglerin Mali’yi işgal eden Fransız ordusuna karşı savaştıkları ve ağır kayıplar verdirdiklerini duyurmuştu. Tuaregler, Burkina Faso, Cezayir, Libya, Mali ve Nijer arasında geniş bir alanda yaşayan ve Berberi dillerinden birini konuşan halk. Nijerya’da Agadez bölgesinde yaşayan Tuaregler kendilerinin Türk soylu olduğunu iddia ediyor. Osmanlı arşivlerinde ‘Tevarık‘ olarak bahsedilen Tuaregler, Hagarlar ve Ezgarlar olarak iki topluluktan oluşuyor. Mali’nin kuzeyinde çölde yaşayan Tuareg isyancılarının önemli bölümünü oluşturan Ulusal Azavad Kurtuluş Hareketi, Nisan 2012’de bağımsızlık deklarasyonu yayımlayarak ülkenin kuzeyinde Azavad adlı bir devlet kurduklarını ilan etti. Bu ilan sırasında dikkat çeken nokta; Ulusal Azavad Kurtuluş Hareketi (MNLA) sözcüsü Musa Attahir’in aralarında binlerce fersah mesafeye rağmen kendilerini Kürt ulusuna, savaşçılarına yakın hissettiklerini açıklamasıydı. Ulusal Azavad Kurtuluş Hareketi (MNLA) sözcüsü Musa Attahir; ‘Kürt halkı ile dayanışma içerisinde olmak istiyoruz. Coğrafi uzaklığa rağmen onurlu ve özgür yaşam gibi ortak hedeflerimiz ve duygularımız var.” Gerek PKK bağlantılı Ajansa Nûçeyan a Firatê yani Fırat Haber Ajansı’nın bölge ile ilgili haberlerine gerekse Ulusal Azavad Kurtuluş Hareketi (MNLA) sözcüsü Musa Attahir’in açıklamalarına bakılırsa iki örgüt arasında irtibat mevcut. Batı Sahra bağımsızlık hareketinin askeri gücü Polisario Cephesi; 2016 Şubat ayı sonunda kendi kuruluşunun 40. yıl dönümü anısına Güney Cezayir’de toplandı Silahlar, tanklar ve roketatarlarla donatılmış, üniformalı yaklaşık 25.000 erkek, Batı Sahra bayrağını taşıyarak vatanlarına dönmek için söz verdiler.(10) PKK’nın İran destekli Hizbullah üzerinden Polisario Cephesi’ne sızması mümkün olduğu gibi Fransız istihbaratının yardımıyla da bu örgütle irtibatlandırılmış olabilir.
Kasım 2015’te Fas İçişleri Bakanlığı’n, ülkede son aylarda çok sayıda IŞİD hücresi tespit edildiği, Paris saldırısından sonra üç hücreye baskın yapıldığı bilgisini paylaşmış, gözaltına alınan grubun ülkenin doğusundaki Ucda şehrinde aktif oldukları belirtilmişti. İlginç olan IŞİD hücresi olmakla suçlanan iki kişinin de Türk asıllı ve Türk vatandaşı olmasıydı. Bakanlık açıklamasında, “IŞİD bağlantılı olduklarından şüphelenilen İki Türk vatandaşının, Fas telekomünikasyon sisteminin güvenliğini kırma ve bazı telefonları dinleme olayına müdahil olduğunu” ifade etmişti. Bakanlık, gözaltındaki Türklerden birinin Hama’daki bir kampta silah eğitimi aldığını ve bir süre Suriye rejimine karşı savaştığını tespit etmişti. Şüphelilerin IŞİD yöneticileriyle bağlantılı olduklarını söyleyen Faslı yetkililere göre iki Türk ülkede lojistik destek arayışı içindeydi. Suriye ve Irak’ta silahlı gruplara katılan yaklaşık bin 500 Faslı olduğu tahmin ediliyor. Bunlardan 220’si ülkeye döndüklerinden beri hapisteler; 286’sının ise öldüğü açıklandı. Fas istihbaratının Fransa ile paylaştığı bilgiler, Paris saldırılarını planladığı tahmin edilen Abdelhamid Abaaoud’a yönelik polis operasyonunun yürütülmesini sağlamıştı.(11) Fas’ta ki PKK ve IŞİD mevcudiyeti birbirleriyle yardımlaşmaları da beraberinde getiriyor. Suriye’de ABD ve koalisyon destekli DSG, IŞİD’le en az 3 esir takası anlaşması yapmış, Rakka ve Deyr ez Zor operasyonları sırasında ele geçirdiği IŞİD üyelerini değiştirmişti. DSG, şubatta yapılan takasta çoğu Çeçen ve Arap, birkaçı Fransız ve Alman 200 civarında cihatçıyı IŞİD’e teslim etmiş, Nisanda yaklaşık 15 cihatçı ve kadınlarla çocukların oluşturduğu 40 kişi iade edilmişti. Bunların içinde Fas, Fransa, Belçika ve Hollanda vatandaşları vardı. IŞİD ise karşılığında Deyr ez Zor çatışmalarında ele geçirdiği DSG’lileri geri vermişti.(12)
Afrika kıtasındaki savaşlardan, çatışmalardan, kötü ekonomik ve yaşam koşullarından kaçan göçmenler, Avrupa’ya erişmek için giderek daha fazla batı Akdeniz yolunu kullanmaya başladılar. Uluslararası Göç Örgütü’nün (IOM) verilerine göre 2018’in başından bu yana bin 279 göçmen ile İspanya, İtalya’dan sonra göçmenlerin Avrupa Birliği’ne ilk giriş yaptığı ikinci ülke oldu. İtalya’da bu sayı 4 bin 256. IOM 1 Ocak itibariyle Akdeniz’de ölen insanların sayısının 243 olduğunu söyledi. İspanya, İtalya ve Yunanistan’ın ardından geçen yıl göçmenlerin AB’ye ilk giriş yaptıkları üçüncü ülke konumundaydı.(13) Birçok terörist ile insan, silah ve uyuşturucu kaçakçıları Kuzey Afrika’dan Güney Avrupa ülkelerine geçiş için Akdeniz’deki deniz yollarından yararlanıyor. Fas; insan kaçakçılarının göçmenleri Akdeniz üzerinden Avrupa’ya gönderdiği rotada çıkış noktası. Özellikle Fas ve Cezayirli sığınmacıların sayısı ile 2017’de İspanya’ya deniz yoluyla ayak basan göçmenlerin sayısı bir önceki yıla göre 3 katı artış gösterdi. 200’den fazla sığınmacı da ülkeye ulaşmaya çalışırken hayatını kaybetti. Sığınmacıların çoğu Akdeniz’de İspanya’yı Fas’tan ayıran en dar boğaz olan Cebelitarık Boğazı üzerinden İspanya’ya geliyor. İnsan kaçakçıları sığınmacıları tahtadan yapılmış ya da şişme botlarla, hatta kimi zaman jetskilerle yüzlerce Euro karşılığında İspanya’ya geçiriyor.(14) İsmini Tarık Bin Ziyad’dan alan Cebelitarık Boğazı, Atlantik Okyanusu ile Akdeniz’in batı bölümünü birleştirdiği gibi Avrupa ve Afrika kıtalarını da birbirlerinden ayırır. Jeostratejik konum açısından, deniz ulaşımda kilit nokta. Bu stratejik önem Süveyş kanalının açılması ile çok daha fazla arttı. En geniş bölümü Spartel burnu ile Trafalgar burnu arasındadır. Cebelitarık boğazı, Atlas ülkelerinin ve Afrika’nın kuzey kıyılarından İber yarımadasına kadar uzanır. Boğazın orta bölümleri en sığ alanlarıdır, ortalama 324 m civarındadır. Siyasi denetimini üç ülke, Fas, İngiltere ve İspanya gerçekleştirir. Ancak Boğaz’ın her iki kıyısının kontrolü tamamen İngiltere’dedir. Kayıtlara göre Boğazdan yılda yaklaşık 7500 gemi geçmektedir. Cebeli Tarık’ın İngiltere için öneminin sadece stratejik yani jeopolitik olduğu söylenemez. Çünkü kimsenin aklına gelmeyecek şekilde Jeoekonomik önemi de mevcuttur. Eğer iddialar doğruysa Cebelitarık, insan kaçaklığının, uyuşturucu trafiğinin merkezi olduğu gibi kara para aklanmasının da üssüdür.
İtalyan Gazeteci Roberto Saviano, Cebelitarık bölgesi İngiltere’nin para aklama merkezi olduğunu gündem taşımıştı. Ona göre İngiltere; siyaset ve polis teşkilatı bakımından değil ama hiç şüphe yok ki para aklama olayları açısından, dünyada yolsuzluğun en çok çok yapıldığı ülkedir. İngiltere’nin kontrolü altındaki Akdeniz’de, insan tacirleri ve uyuşturucu karteli Türk mafyasının tekelinde olduğunu ileriyi süren Roberto Saviano; Akdeniz’i geçen göçmenleri taşıyan her bir botun karteller tarafından yönetildiğini, sadece İtalyan çetelerinin değil, Türklerin, Libyalıların, Lübnanlı grupların, insan ticaretinden büyük meblağlar kazandığını söylüyor. Sıkı durun Roberto Saviano; bu işin büyük patronunun Türk mafyası olduğunu, insan kaçakçısı Kartellerin Türk mafyası adına çalıştığını ve Suriyelilerin Avrupa’ya Türk mafyası sayesinde adım attığını, aynı grubun Afganistan’dan gelen eroini de dağıttığını gündeme taşıyor.(15) Şimdi Fas’ta bir Türk olmak vardı!
Bakınız:
1- http://rabat.be.mfa.gov.tr/Mission/ShowInfoNote/121813
2- https://www.dunyabulteni.net/afrika/fas-turkiyenin-afrika-kapisi-h262705.html
3- http://www.aljazeera.com.tr/gorus/fastaki-protestolar-neden-yeni-bir-arap-bahari-baslatamadi
4- https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-44787376 – https://www.bbc.com/turkce/44406241
5- https://turkish.aawsat.com/2018/08/article55424648/fasta-gencler-arasinda-dindarlik-artiyor
6- https://turkish.aawsat.com/2018/07/article55417534/rabita-ve-fas-islam-birligi-arasinda-isbirligi-anlasmasi
7- https://www.dw.com/tr/fas-iran-ile-diplomatik-ili%C5%9Fkilere-son-verdi/a-43615437
8- https://www.haberler.com/fas-ta-feto-faaliyetleri-desifre-ediliyor-8634191-haberi/
9- https://www.sabah.com.tr/gundem/2017/02/22/fasta-feto-okullari-fiilen-kapatildi
10- http://isyandan.org/haberler/bati-sahra-polisario-cephesi-silahli-mucadeleye-donuyor/
11- http://www.aljazeera.com.tr/haber/fasta-iki-turk-gozaltinda
12- https://tr.sputniknews.com/ortadogu/201806161033888068-telegraph-ypg-isid-anlamasi-avrupali-cihatcilar-serbest – https://www.ulusal.com.tr/gundem/ingiliz-telegraph-gazetesi-ypgpkk-ile-isid-esir-anlasmasi-yapti-h204259.html
13- https://www.dw.com/tr/fas-a%C3%A7%C4%B1klar%C4%B1nda-16-g%C3%B6%C3%A7menin-cesedi-bulundu/a-42447945
14- https://www.amerikaninsesi.com/a/ispanya-gocmen-komuta-merkezi-kuruyor/4512423.html
15- http://tr.euronews.com/2017/04/04/saviano-akdeniz-de-insan-tacirleri-turk-mafyasinin-tekelinde – https://kafkassam.com/britanya-ile-ab-arasindaki-cebelitarik-krizinde-turk-mafyasinin-rolu.html
Ömür Çelikdönmez
Twitter:@oc32oc39
