1991 yılında Türk Cumhuriyetleri ile diplomatik ilişkilerini kuran ve ilk büyükelçilik açan ülke Türkiye olmuştur. Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri arasında geçmişten gelen kültür, dil, din ve toplumsal yakınlık ve bağ söz konusu devletler arasındaki ilişkilerin şekillenmesinde ve gelişmesinde önemli unsurlar olmuştur. Tarihsel süreci hatırlayacak olursak, Türkiye Azerbaycan’ın bağımsızlığını 9 Kasım 1991’de tanıyan ilk ülke olmuştur. Benzer şekilde Kazakistan bağımsızlığını 16 Aralık 1991’de ilan ettiğinde ilk tanıyan ülke yine Türkiye olmuştur. Türkiye’nin bu örneklerdeki tutum ve politikasının Özbekistan, Kırgızistan ve Türkmenistan için de benzer çizgide gerçekleştiğini söyleyebiliriz.
Yıllar itibariyle Türk Cumhuriyetleri arasındaki ilişkilerin kurumsal çerçevede geliştiğini de görebilmekteyiz. Bu çerçevede özellikle ülkeler arasında imzalanan iş birliği anlaşmalarının ve kurulan örgütlerin önemi büyüktür. Bu anlaşmalar ve üyesi olunan uluslararası örgütler aracılığı ile devletler arasındaki iş birliği imkanları daha da gelişmektedir. Örneğin Türkiye ile Azerbaycan arasında 16 Ağustos 2010 tarihinde imzalanan “Türkiye ile Azerbaycan Arasında Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Yardım Anlaşması” ve 15 Eylül 2010’da Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi’nin kurulmuş olması önemli gelişmeler olarak gösterilebilir. Benzer şekilde Türkiye ile Kazakistan arasında Ekim 2009’da “Stratejik Ortaklık Anlaşması” imzalanmış, Ekim 2012’de ise “Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi”nin ilk toplantısı yapılmıştır. 25-27 Ekim 2017’de Türkiye ile Özbekistan “Stratejik Ortaklık Anlaşması” imzalamış olup, Nisan 2018’de ülkeler arasında Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi kurulmuştur. Kırgızistan ile Türkiye arasında 24 Ekim 1997’de “Ebedi Dostluk ve İşbirliği Anlaşması”, Temmuz 1999’da “Türkiye ve Kırgızistan: Birlikte 21. Yüzyıla” bildirisi imzalanmış, 2011 Yılı Stratejik İşbirliği Yüksek Kurulu’nun oluşturulmasının ardından Ekim 2012’de
“Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi”nin ilk toplantısı gerçekleş- tirilmiştir.
İkili ilişkilere ek olarak Türk Cumhuriyetleri, birlikte kurulan ortak kuruluşlar bünyesinde de iş birliklerini güçlendiren adımlar atmaktadır. Halihazırda Türk Devletleri Teşkilatı, Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY), Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA), Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve Türk Dünyası Miras Vakfı gibi uluslararası kuruluşlar Türk devletlerinin yakınlaşması ve iş birliğinin gelişmesine önemli katkılarda bulunmaktadır.
Öte yandan ortak tarihi mirasa sahip Türk Cumhuriyetleri uluslararası alanda da bu miraslarına sahip çıkarak toplumlar arasındaki ilişkileri de canlı tutmak adına dost ve kardeş ülkeler olarak ortak tarihlerine ait kültürel mirasın dünyaya tanıtılması ve gelecek nesillere aktarılması için UNESCO çatısı altında yakın iş birliği sergilemektedir. Bu iş birliği sayesinde UNESCO listesinde Türk halklarının ortak kültürel mirası olan “Geleneksel Türk Okçuluğu”, “Geleneksel Zekâ ve Strateji Oyunu: Togyzqumalaq, Toguz Korgool, Mangala/Göçürme”, “Dede Korkut-Korkut Ata Mirası”, “İnce Ekmek Yapımı ve Paylaşımı Geleneği” ve “Nevruz” gibi Türk halklarına ait ortak kültürel değerler tescillenmiştir.
Dostane ilişkilerin genç nesillere aktarılması ve devam ettirilmesi konusunda da Türk Cumhuriyetleri arasında eğitim alanında da çeşitli faaliyetler yürütülmektedir. Bunların en önemli- lerinden ve küresel düzeyde en fazla rağbet görenlerden birisi Türkiye Cumhuriyeti Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı tarafından sağlanan yüksek öğrenim burslarıdır (YTB). YTB burslarının da dahil olduğu toplam burs miktarı dikkate alındığında son 30 yılda Azerbaycan’dan 21.000, Kazakistan’dan 5.350, Kırgızistan’dan 4.500, Özbekistan’dan 2.400 ve Türkmenistan’dan 5.000 kişi Türkiye’de yüksek öğrenim burusu ile eğitim almıştır. Halihazırda 5.600
Azerbaycanlı, 2.500 Kazakistanlı, 1.800 Kırgızistanlı ve 1.600 Özbekistanlı öğrenci Türkiye’de eğitim almaktadır.
Ekonomik ilişkiler bağlamında yıllar itibariyle artan ticaret ve yatırım oranları da bize Türk devletleri arasındaki iş birliğinin sürekli artan bir eğilime sahip olduğunu göstermektedir. Son 20 yılda Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasındaki ihracat ve ithalat istikrarlı bir şekilde büyümektedir. Örneğin 2000 yılında Türkiye ve Azerbaycan arasındaki toplam ticaret hacmi 325.3 milyon dolar iken 2020 yılına gelindiğinde bu rakam 7.5 kat artarak 2.49 milyara yükselmiştir. Aynı şekilde Kazakistan ile ticari ilişkilerine baktığımızda 2000’de toplam ticaret 462 milyon dolardan 2020’de 2.08 milyar dolara yükselmiştir. Kırgızistan ile olan ticaret hacmi 2000’de 22 milyon dolardan 2020’de 508 milyon dolara çıkmıştır. 2000’de Türkiye’nin Türkmenistan ile olan ticaret hacmi 1 milyar dolardan 2020’de 1.1 milyar dolara çıkmıştır. Son olarak Özbekistan ile olan ticaret hacmi 2000’deki 167 milyon dolardan 2020’de 12 kat artarak 2.96 milyar dolara ulaşmıştır. Bu rakamlar bize Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri arasındaki gelişmekte olan ticari ilişkilerin genel çerçevesini gösterirken Türkiye’nin en dengeli ticaret hacminin Kazakistan ve Özbekistan ile olduğuna da işaret etmektedir. Kısaca Türk Cumhuriyetleri arasındaki ilişkilerin gidişatını özetlemek gerekirse, Türkiye’nin, bağımsızlığını kazanan Türk Cumhuriyetleri ile bağlarını güçlendirme iradesini ilk andan itibaren ortaya koyması ve 2010’ların başından sonra da bunu kurumsal düzeyde geliştirmesi devletler arası iş birliği potansiyelini artırmıştır. Sonuç olarak Türkiye’nin ilk günden itibaren Türk Cumhuriyetleri ile kurmuş olduğu ilişkiler hem bölgesel istikrar için hem de küresel barış için önemli katkılar sağlamıştır. Bu süreçte Türk devletlerinin ortak iş birliği kurumları olan Türk Devletleri Teşkilatı, TÜRKSOY, TÜRKPA ve Türk Dünyası Miras Vakfı gibi kuruluşların da katkıları bulunmaktadır.
Erkinbek Turgunov, Avrasya Araştırma Enstitüsü, Kazakistan
