Malum on ülkenin büyükelçilerinin Osman Kavala bahanesiyle ilgili açıklamaları yine millî bir mesele olmaktan çıkıp iç siyaset çekişmelerinin malzemesi oluverdi. Fakat hiç kimse 1913 senesinde İstanbul’da, Yeniköy’de kendi aralarında toplanıp adeta Osmanlı ülkesi içinde bir Ermenistan’a karar veren sefirlerin hikâyesini hatırlayıp bir kıyasa girişmedi. Hatırlayalım: Trablusgarp, Balkan savaşı derken devletin itibar kaybettiği bir zamandaydı.
Ruslar Haziran sonunda Yeniköy’de toplanıp bir ‘Ermenistan’ kurulması için karar veren elçiler heyetine bir teklif sunarak; Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Harput ve Sivas vilâyetlerinin tek bir vilâyet haline getirilmesini istediler. Güya bu Ermeni vilâyetinin valisi tercihan bir Avrupalı yabancı olacaktı. Bu eyalet idari ve askeri bakımdan Osmanlı’dan tamamen ayrılacak, askeri kıtalar yalnız Ermenilerden teşkil edilecekti. Böylece Anadolu’nun yarısından fazlasında bir Ermenistan vücuda getiriliyordu.
Nitekim diğer devletlerin itiraz etmedikleri bir metin Ruslar tarafından Bâbıâli’ye verildi. 1914 senesi Şubat ayı başlarında artık bu meselede karar tek başına Rusya’ya kalmış oluyordu. Ne yazık ki Osmanlı Hükümeti bu feci anlaşmayı halkına ilan edebilme cesaretini gösteremedi. Neticede Van, Bitlis, Harput ve Diyarbakır havalisi için Norveç ordusundan Binbaşı Hoff; Trabzon, Erzurum ve Sivas için de Hollandalı Westenek vali olarak seçildiler, kontratları imzalandı ve resmen kabul edildi.
Fakat 28 Haziran günü Avusturya-Macaristan Veliahdı Arşidük Ferdinand Bosna’da bir Sırp’ın eliyle suikasta kurban gidince dünya harbi patlayıverdi. Osmanlılar 1 Kasımda savaşa dâhil olduğu zaman bu valiler henüz işe bile başlayamamışlardı. Bâbıâli böylece 1914 senesi Aralık ayının son günü bu iğreti valilerin işlerine resmen son verdi ve bu korkunç ıslahatın defteri de bu şekilde dürüldü. Hatta Enver Paşa işinin başına oturmuş olan vali Hollandalı Westenek’e: “Derhal buraları terk et, hayatını garanti edemem!” demiş ve o da kaçıp kurtulmuştu.
Netice itibarıyla bunu hatırlamalıyız; malum on sefir toplanıp bir hamle yapmışlar, uygun bir karşılık bulunca da işi fazla ileriye götürmemişlerdir. Ancak bu işin ne başıdır ne de sonu olacaktır. Yüreğinde ‘vatan’ diye bir sızı bulunanlar bu meseleye gündelik bir hikâye gibi bakamazlar.
Ebubekir Şubaşı