Qafqaz və Mərkəzi Asiya üzrə analitik Vəli Kaleci İran və ərəb KİV-lərində dərc olunmuş təhlillərində gərginliyin savaşa çevrilmək ehtimalını istisna edən səbəbləri sadalayır.
Onun fikrincə, başlıca səbəb mürəkkəb balans siyasətidir. Belə ki, İranın Cənubi Qafqaz ölkələri ilə ticarətinin 50%-dən çoxu Azərbaycandan keçir ki, bu da Ermənistan və Gürcüstan arasında ticarətin ümumi həcminə bərabərdir. İran Azərbaycana səkkizinci ən böyük ixracatçıdır, 2022-ci ilin ilk doqquz ayında İranın Xəzər dənizi ölkələri ilə ümumi ticarətinin 19%-i Azərbaycanın payına düşüb.
Deeskalasiyada mühüm rol oynayan ikinci amil tranzit – nəqliyyat xətləridir. İran Azərbaycan üçün Bəsrə körfəzinə, Oman dənizinə, ərəb dünyasına və xüsusən də Bakı ilə yaxın və strateji tərəfdaşlığa malik Pakistana aparan yeganə birbaşa və ucuz tranzit marşrutudur. Azərbaycana gəlincə,həm beynəlxalq Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin əsas həlqəsidir, həm də İranın Rusiya, Gürcüstan və Belarusla əsas tranzit və ticarət yoludur.
Digər amil Tehran və Bakının Ermənistan və İsraillə münasibətləridir. Həm Azərbaycan, həm də İran münasibətlərin pisləşməsinin qarşı tərəfi İrəvan və Təl-Əvivdəki rəqibləri ilə daha sıx işləməyə məcbur edə biləcəyindən narahatdırlar. İranla Azərbaycan arasında münasibətlərin gərgin olduğu bir vaxtda Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyanın 2021-ci ilin oktyabrında Tehrana səfəri və Bakının 2022-ci ilin noyabrında Təl-Əvivdə səfirlik açması buna misal ola bilər. Artan gərginlik bu qərarların katalizatoru rolunu oynayıb; Tehran və Bakının təhdidlər və çəkindirmə imkanlarını tarazlaşdırmaq üçün Ermənistan-İsrail kartından necə istifadə etdiklərini göstərir.
Kaleci bildirir ki, Azərbaycanla İsrail arasında artan əlaqələrin arxasında bir çox səbəb və məqsədlər dayanır. Siyasi baxımdan Azərbaycanın Qərbdə, xüsusən də ABŞ-da erməni təsirinə qarşı durmaq üçün yəhudi lobbisinə ehtiyacı var , eyni zamnadan iqtisadi baxımdan Azərbaycan İsrailin əsas neft tədarükçüsüdür. Yəni Tehranın bu münasibətlərdən qıcıqlanması yersizdir.
Başqa amil Türkiyədir, xüsusən İkinci Dağlıq Qarabağ müharibəsindən sonra Bakı-Ankara oxu daha da güclənib.
Bundan əlavə, Azərbaycan və Türkiyə ilə qarşıdurmanın güclənməsi İranın şimal-qərbində azərbaycanlıların məskunlaşdığı ərazilərdə pantürkist və panazərbaycançı qrupların fəallığını artıra bilər ki, Tehran bunu arzulamazdı.
Növbəti amil Tehranla Bakının münasibətlərində vasitəçi rolunu oynamağa çalışan Rusiyadır. Onun qənaətinə görə, Ukraynadakı müharibədən sonra İrana yaxınlaşan Türkiyə və Rusiya vasitəçi rolunda çıxış edə bilər ki, bu da hazırda Çinin İran və Səudiyyə Ərəbistanı arasında münasibətlərin bərpasında oynadığı rola bənzəyir.
Sonuncu amil, Ukraynadakı müharibə nəticəsində Orta Dəhlizdəki roluna görə Avropanın Azərbaycandan tranzit asılılığı, eləcə də Avropa üçün əsas alteraqntiv neft- qaz tədarükçüsü kimi mövqeyidir. Tehranla Bakı arasında gərginliyin artması enerji resurslarının Avropaya nəqli marşrutlarından birini ciddi şəkildə təhdid edə bilər .
Cemaleddin H Guliyev
