23 mart 1869 Üsküdar doğumlu ,atalarının 4 cü yüzyılda Van gölü çevresinden Kapadokya çevresine göç oradan İstanbul yerleşen ve il zamanlrda ailesinin vart ve badrik soy isimlerini kullanırken 17 yüzyıldan sonra gulbenkiyan soy ismini kullanmaya başladığı ermeni kökenli bir uluslararası işadamı. Sonradan Londra’ya oradan Portekiz’e yerleşmiş Paris’te ticari işlerle uğraşan gülbenkiyan.(http://www.gulbenkian-paris.org/le_fondateur)
Önce Aram yanda daha sonra Saint Joseph ve Robert kolejinde eğitim alan gulbenkiyan 15 yaşında Marsilya’ya taşındı. Burada da lise öğrenimini tamamladı. Kraliyet kolejinde petrol mühendisliği okudu. Daha sonra Rus petrollerini incelemek için Bakü’ye gitti. Bir yıl Bakü de inceleme yaptıktan La Transcaucasie et la péninsule d’Apchéron adlı makalesini yayımlandı. Trasnkafkasyada ki hatıralarını yazdığı bu makalesi aslında bir kültür yazısıydı ve edebiyat dergisinde yayımlandı. Derginin adı Revue des deux Mondes idi. Daha sonra bu izlenimlerin kitap olarak ta yayımladı.( https://gulbenkian.pt/images/mediaRep/institucional/FTP_files/pdfs/LIVRO_CSGulbenkian2012/The%20man%20and%20his%20work/files/mobile/index.html#6)
Gulbekiyanın hayatında çok önemli yere sahip olan hagop yada agop paşa olarak anılan bir Osmanlı nazırı bulunmaktadır. Abdülhamit’in sağ kolu lan ve çok güvendiği bir ermeni paşadır. Agop paşa. Bu noktada agop paşa için bir satır açmak gerekir. Agop paşa yıllarca Abdülhamit’in maiye nazırlığını yapmıştır. Hatta kendisi sayesinde yılda 500 bin altın gelir elde edecek hale getirmiştir. Mülkümde gayet iyi idare etmiştir sözünü kendisi Çin söylemiştir”. Abdülhamit başa geçtiğinde İstanbul’daki bir çok memurun maaşı ödenemez durumda iken maliye kara geçmiştir. Abdülhamit’e şahsi mülk edinme fikrini veren odur. Aslıda bugün tartışma konusu olan kuzey ıraktaki Abdülhamit’in tapulu topraklarının Abdülhamit’e tapulanmasını sağlayanda ta kendisidir(https://ais.ku.edu.tr/course/24075/AHur_Bank-i%20Osmani-i%20Sahaneden%20Merkez%20Bankasina.pdf) Bu dönemde ekonominin en kadar kötü bir durumda olduğu ve nasıl uluslararası sorunlara yarattığı konusunda “Konstantin kalfanın mektubu “ adlı makaleyi okumanızı tavsiye ederim.( Şenyurt Oya; Konstantin kalfanın mektubu, ,YTÜ arch,Fac,E-journal Volume3,Issue 2,2008)
Gulbekiyan Osmanlı maliye nazırı hagop paşaya bölge hakkında bir rapor hazırlamıştı. Hagop paşanın bölgenin tapusunun Sultan Abdülhamit’in üzerine yapılmasını sağlayan en büyük etkendi de. Lakin 1895 de Osmanlıdan ayrıldı Gülbekiyanın Bakü’deki aslında babasının ortağı olan en büyük destekçisi Leon Mantacheff (Mantaschian) dı.1895 yılında İngiltere’de Rus petrollerinin İngiltere’deki şirketler ile ortalığı konusunda çalışmalar yaptığını söylese de bu yıllar kendisi tarafından da açıklanmamış ve bu yıllar hakkında ve yaptıkları konusunda kesin bilgi mevcut değildir.( Coughlan, Robert (27 kasım 1950). “Mystery Billionaire”. Life. 29-80-120)
Osmanlıdan kahire ye oradan İngiltere’ye gitti ve 1902 yılında İngiliz vatandaşlığına kabul edildi.Royal deutch company ile shell’in birleşmesine yardımcı oldu. Yeni kurulan şirketteki payını yüzde 5 olarak belirlemiştir. Lakabı da buradan kaldı.
1909 yılında Osmanlının Londra ve Paris’teki elçiliklerine danışmanlık yaptı. Hatta maliye nazırları Avrupa ya geldiklerine onların en yakınında sürekli yer aldı.1892 yılında Londra’da evlendiği nevarte essayanın ortak olduğu “banque nationale de turquie” i said halim paşa,refik bey, şerif paşa, hasan fehmi Paşa, Mahmut muhtar paşa ,nubar paşa ,A.Ralli ki yunan banker ve M.Bonnet ile ortak olarak 3 milyon sterline kurulmasında yardımcı oldu.Zaten bankanın ileriki yıllarda Türk petrol şirketi, Shell ,anglo-pers petrol şirketi, Bağdat demiryolları ,Mezopotamya petrollerinin bulunması ve işlenmesi amaçlı çalışmaları, Trabzon ve samsun limanı üzerinden Karadeniz ve Rusya işbirliği ve ticaret faaliyetlerin geliştirilmesi konularında işbirliklerinin sağlanmasında ve bu işbirliklerine kredi sağlanması konusunda büyük çaba sarf edende oydu. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kurulması ile ellerindeki tüm bankacılık imtiyazları alındı ve son buldu(Kent ,Marian. Agent of Empire? The National Bank of Turkey and British Foreign Policy, The Historical Journal, Vol. 18, No. 2 (Jun., 1975), pp. 367-389).
Bankanın kurulması ile aslında gülbenkiyanın eli daha güçlenmişti. Artık Hem İngiliz hem de Osmanlı açısında elinde çok büyük güçler elde etmişti. Siyasi olarak ta banka üzerinde ortaklığıyla Osmanlıda büyük bir siyasi gücü elinde de bulunduruyordu.1912 yılında Türk petrol şirketini kurulmasını sağladı. Anglo –persian oil, royal dutch shell ve deutshe bank ortaklığıyla kurulan bu şirkette yüzde 15 lik bir hisseye sahipti. Birinci dünya savaşında Almanlar yenik düşünce Almanların haklarını Fransızlara geçişini sağladı ve buradan da kar payı aldı.(Only the Best”: Masterpieces of the Calouste Gulbenkian Museum, Lisbon Hardcover – October 1, 2000 by Katharine Baetjer (Editor), James David Draper (Editor) Metropolitan Museum of Art)
Birinci dünya savaşı bittiğinde ve sevr imzalandığında Osmanlı toprakları çoktan paylaşılmıştı ve Osmanlının elinde bir tek tane petrol bölgesi kalmamıştı. Fransızlar ve İngilizler Mezopotamya’da petrol bölgelerinin tam üzerine de oturmuştu. Lakin TBMM’nin de elinde petrol arama ve çıkarma ruhsatları vardı. Bu olaylar olurken 15 ekim 1927 de Kerkük bölgesinde petrol bulundu ve tüm hesaplar bozuldu(Michael Quentin Morton,Desert Heart: Arama Jeologu Öyküsü ve Ortadoğu’da Petrol arayın. Green Mountain Press, 2006, s 8-11).Bunun üzerine tüm ortaklar bir araya gelerek kırmızı hat anlaşmasını imzaladılar. Gülkenkian eline bir kalem aldı. Kuveyt’i çıkardı ve 1914 yılın haritasıyla Osmanlının tüm topraklarını işaretledi. Artık Bölge TPC ye ait ve arama bölgesiydi. Anlaşmanın özü de buydu. Tabi bu anlaşmayı Amerikalılar hiç bir zaman kabul etmediler. TPC nin halefi sayılan Irak petrol şirketinin petrol sahasını tanımlamaya hizmet eden bu anlaşmayı hatalı bir kartelleşme hareketi olarak ta tanımlandı. Tabi bizi ilgilendiren husus gülbekianın burada da yüzde beş hissesi vardı.( British Petroleum and the Redline Agreement: The West’s Secret Pact to Get Mideast Oil by Edwin Black (Paperback, 2011).
1938 yılında gulbekiyan petrol üzerinden elde ettiği varlıklarını elde tutmak için panama şirketini kurdu. Bu varlıklar öldükten sonra lisbon da kurulan Calouste Gulbenkian vakfına ait olan partex oil and gas coo. ‘ya geçti(M. S. Vassiliou ,Historical Dictionary of the Petroleum Industry, Scarecrow Press, 2 Mar 2009)
Kendisinin sanat kolleksiyoneri veya ermeni kiliselerine yönelik büyük bir hayır sever olduğunu yazılıp çizilmekte. Bununla ilgili olarak Kudüs Ermenilerine yaptığı büyük vakıflar ile ilgili olarak (http://armenian-patriarchate.com) yada Kudüs ermeni kilisesinden bilgi alına bilinir. Türkiye’de de Surp Pırgiç ermeni hastanesi vakfına büyük yardımlar yapmıştı. Bu vakfın mallarına Türkiye Cumhuriyeti el koysa da 2011 yılında vakfın malları geri teslim edildi.1410 adet mülkün kendilerine ait olduğunu iddia eden vakfın önemli mülklerinden biri Eminönü’ndeki Selamet han ‘dır.(https://www.dailysabah.com/turkey/2011/02/17/the_state_and_not_the_echr_returns_selamet_han)
20 temmuz 1955 te Lizbonda Aviz otelde 86 yaşında Eşinin ölümünden 3 yıl sonra öldü.
Ömer Gök