Dünyada tüm ülkeler, yönetim sistemleri içerisinde yerel yönetimlere yer vermektedirler. Batıda örneklerı 10. yüzyıldan itibaren görülen yerel yönetim birimleri Azerbaycan’da son zamanlardan itibaren kurulmaya başlamıştır. 20. Yüzyılda Azerbaycan’da dört ayrı sistemin egemen olduğu görülmektedir. İlk olarak Çarlık Rusya’sı ülke üzerinde hakimiyet kurmuştur. Sonrasında ülke kısa süreli bir bağımsızlık dönemi yaşamıştır. Ülkenin yeniden işgal edilmesiyle birlikte bir sosyalist yönetim dönemi ülkede hakim olmuştur. Ağır asimilasyon sürecinin yaşandığı bu dönem sonrasında 1991 yılında SSCB dağılmıştır. Son olarak bu gelişmeler sonucu 1991 yılında Azerbaycan yeniden bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdürmeye başlamıştır. Azerbaycan’ın 1991 yılının Ekim ayında bağımsızlığını kazanması çok büyük bir tarihi olay olmakla beraber, Azerbaycan halkının yaşamında yeni bir başlanğıç noktası oluşturmuştur. Bağımsızlığına yeniden kavuşan Azerbaycan Cumhuriyeti demokratik, sivil, liberal değerlere dayanan devlet yapısının oluşturulmasını ana amaç olarak belirlemiştir. Bu bağlamda çağdaş toplumlara uyum sağlamak amacıyla yönetim alanında muhtelif reformları hayata geçirmeye başlamıştır. Bu reformların temel amacı; eski Sovyet yönetiminden miras kalan hantal devlet yapısından kurtularak, daha etkin, verimli ve demokratik yeni bir yönetim yapısına sahip olmaktır.
Ülkeler, tercih ettikleri siyasal sistem her ne olursa olsun, idari yapılarında yerel yönetimlere yer vermektedirler. Ancak yerel yönetimlerin sahip olduğu güç, yetki, sorumluluk ve görev alanı ile organizasyon yapıları ülkelere göre farklılıklar gösterir. Yerel yönetimler, ülkelerin idari yapısı içerisinde yer alıp, “yerel” ve “ortak” düzeydeki kamu hizmetlerini sunmak üzere yetkilendirilen, karar organları halk tarafından seçilen, özerk kamu tüzel kişileridir. Demokrasinin yerleşikliği, devlet şekli (federal, üniter) ne olursa olsun bütün ülkelerde yerel yönetimlerin gücü ve etkinliği ile doğru orantılıdır. Hatta çoğu zaman ülkelerin ekonomik gelişmişlik düzeyi ile yerel yönetimlerin gücü de doğru orantılıdır. Kısacası yerel yönetimlerin etkinlik düzeyi ile yerel demokrasi, demokratikleşme ve iktisadı kalkınma arasında doğru orantılı bir ilişki vardır. Hatta yerel yönetimlerin aksi görüşlere rağmen ülke bütünlüğünün sağlanmasına da önemli katkılar sağlamaktadırlar. Çünkü yönetim ve katılım ile kendi kendini yöneten halk, kendini geliştirerek milli bütünlüğe entegre olmaktadır. Azerbaycan, 1991 yılında SSCB’nin dağılması ile bağımsızlığını elde etmiş yeni bir devlettir. Tarihsel süreçte ilk önce Çarlık Rusya’sının, sonrasında ise Sovyetler Birliği’nin işgali altında varlığını devam ettirmiştir.
SSCB sonrası Azerbaycan’ın devlet teşkilatının temelleri 1995 Anayasası’na dayanmaktadır. Anayasa’nın dördüncü bölümünde yerel yönetimlerin hukuki statüsü düzenlenmiştir. Azerbaycan’da yerel seçimler, Anayasa ile birlikte çok sayıda mevzuat düzenlemesi de yapılmasına rağmen 4 yıl sonra gerçekleştirilebilmiştir. Öte yandan, yerel vergi sisteminin kurulması ve yerleştirilmesi açısından yerel yönetimlere önemli bir vazife biçilmiştir. Bununla birlikte, merkezi idare temsilciliklerinin, yerel yönetimlerle görev ve sorumluluk paylaşımı konusu da kritik bir nokta olarak görülmektedir . Azerbaycan’da ilk yerel seçimler 1999 yılında yapılmıştır. Bu seçimler neticesinde 2735 belediye, Azerbaycan’da seçimle görev alan yerel yönetim birimlerini oluşturmuştur. Belediyeler ile birlikte yerel anlamda etkin olan ve merkezin taşra örgütlenmesi olarak ifade edilebilecek olan icra hakimiyetinden de söz etmek gerekmektedir. 2009 yılında kabul edilen bir kanun ile bazı belediyeler birleştirilmiş ve belediyelerin sayısı 1722’ye düşmüştür. Yerel icra hakimiyeti ile belediyeler arasındaki yetki ve sorumluluk dağılımı oldukça önemli bir mesele olarak görülmektedir.Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Anayasası’nın ya da başkaca bir ifade ile Azerbaycan Respublikası’nın Konstitusiyası’nın Dördüncü Bölümü’nde yerel yönetimlere ilişkin esaslar belirlenmiştir. 142’nci maddede, belediyelerin seçimle oluşturulacağı ve ilgili bölgelerde faaliyet yürütecekleri ile birlikte statülerinin kanunla belirleneceği ifade edilmiştir. 143’üncü maddede ise, belediyenin yönetim birimlerinin ne şekilde toplanacağı ve kimin tarafından toplanacağı belirtilmiştir. Belediyenin selahiyetlerinin açıklandığı 144’üncü madde ise belediyelerin selahiyetlerinin belediye toplantılarında halledileceğini (belediyelerin yetkilerinin yapılacak oturumlarda kullanılacağını) ifade etmiştir. Azerbaycan, 2001 yılında Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı’nı kabul etmiştir. Azerbaycan, söz konusu şartı kabul eden diğer çok sayıda ülkeye kıyasla oldukça az sayıda maddeye çekince koyarak farklı bir resim ortaya koymuştur. SSCB dönemi sonrası Avrupa ile entegrasyon meselesi, Azerbaycan adına büyük önemi haiz olmuştur. Ancak, devlet yapısı ve siyasi geleneği nedeniyle yerel yönetimlerin yapısı güçlenememiştir. Bu bağlamda, yerel yönetim birimlerinden olan belediyeleri, Azerbaycan’a özgü idari yapılanma olan icra hakimiyetine karşı, yetkiler ve mali yapıları yönünden güçlendirmeye yönelik reformlar yapılmaktadır. Bunlar mevzuat çıkarma yoluyla yapılmaya çalışılmaktadır.
Yerel Yönetim Reformun amacı, yerel hizmetlerin etkin şekilde sunumuna ilişkin idari ve operasyonel kapasitelerinin güçlendirilmesi , yerel yönetimlerin kurumsal kapasitesinin hizmet sunumu ve demokratik yönetişim ilkelerinin benimsenmesi bakımından güçlendirilmesi ve yerel yönetim sürecine uygulama desteğinin sürdürülmesi, böylece Azerbaycan’da etkin, saydam , kapsayıcı ve katılımcı yerel yönetimin sağlanmasıdır . Azerbaycan’da son belediye seçimleri 23 Aralık 2014 tarihinde yapılmıştır.
Azerbaycan’da 23 Aralık 2019′ da belediye seçimleri yapılıyor. Toplam 1606 belediyeye 15.156 üye seçilmesi planlanıyor. İşgal edilmiş yedi belediyeye (118 üye) seçimler yapılmayacaktır. Azerbaycan’da ülke genelinde şehir, kasaba ve köy belediye meclis üyeliği için seçim yapılıyor. Bağımsızlığın kazanılmasının ardından beşincisi düzenlenen yereı seçimlerde 4 milyon 972 bin seşmen meclis üyelerini belirlemek için sandık başına gidiyor.Azerbaycan yasalar gereği, yerel seçimlerde önce meclis üyeleri belirleniyor , daha sonra bu üyeler kendi aralarından belediye başkanını seçiyor.
Doç. Dr. Murteza HASANOĞLU