Mezhepsel anlamda örtüştükleri gibi etnik anlamda da ortak bir unsuru barındıran Azerbaycan’la İran, aslında bu iki nedenden dolayı sorun yaşamaktadır. Azerbaycan rejiminin laik kimliği ile milliyetçilik eğiliminin yanı sıra, dış politikası da İran’ı rahatsız etmektedir. Azerbaycan’ın dış politikasında Batı’nın önemli yer tutması ve özel olarak da ABD ve İsrail’le olan ilişkileri İran açısından kaygı vericidir. İran’ın Hazar havzası ve enerji hatları konusundaki bakış açısı da Azerbaycan’dan farklıdır. Karabağ sorununa gelince; İran bütün resmi söyleminde Karabağ’ın Azerbaycan’ın tarihi bir toprağı, parçası olduğunu söylemesine karşın, pratikte bu sorunun çatışmaya dönüşmeden mevcut haliyle sürmesinden yana görünmektedir. Bu bağlamda Azerbaycan – İran İlişkilerini en çok etkileyen faktörler şunlardır:
• Güney Azerbaycan Sorunu
• Dağlık Karabağ Sorunu ve İran´ın tutumu
• Azerbaycanın Batı yönlü Politika İzlemesi ve İsrail İlişkileri
• Hazar´ın Hukuki Statüsü Sorunu
• Enerji Faktörünün İlişkilere Yansıması
Azerbaycan ve İran arasında gelişen ilişkiler, daha çok iki ülkenin de bu ilişkinin geliştirilmesine “ihtiyaç duymalarından” kaynaklanmaktadır. İşte bu nedenden dolayı da gelişen ilişkiler her zaman yeni sorunları beraberinde getirmektedir. Örneğin, Azerbaycan ile İran arasında AHC döneminde, 1992´de ve 1993´te Nahçıvan ve Tebriz´de karşılıklı birer konsolosluklar açılması yönünde anlaşmalar imzalanmıştır. İran tarafı Nahçıvan´da bunu gerçekleştirirken, Tahran yönetimi Azerbaycan Türklerinin yoğun olarak yaşadıkları ve Güney Azerbaycan´ın merkezi Tebriz´de Azerbaycan konsolosluğu açılmasına uzun süre izin vermedi. Konsolosluk, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in 2005 yılının Ocak ayındaki resmi Tahran ziyareti öncesi faaliyete başladı. Bunun ardından, 2008 yılında Tebriz şehrinde Ermenistan’ın konsolosluk açmasına onay vermesi, Bakü ve Tahran arası ilişkilerin gerginleşmesine neden oldu.
İran ile Azerbaycan arasında Tebriz’de konsolosluk açılmasına benzeyen diğer bir sorun da iki ülkenin karşılıklı olarak vatandaşlarına vize alma zorunluluğunu kaldırmaları konusunda olmaktadır. İran, Kasım 2009’da Azerbaycan vatandaşlarına ülkeye girişte uyguladığı vize zorunluluğunu tek taraflı olarak kaldırmıştır. İran’ın Azerbaycan’dan beklentisi Bakü’nün İran vatandaşlarına yönelik vize uygulamasını kaldırarak karşılık vermesi biçimindedir. Ancak Azerbaycan yönetimi gerek İran’ın uluslararası alanda Batı ile yaşadığı sorunlar, gerek İran vatandaşlarının yoğun olarak Azerbaycan’a gelerek sorunlar oluşturacağı düşüncesi nedenlerine bağlı olarak ve gerekse Tahran’ın Ermenistan ile yakın ilişki içinde olması nedenlerine bağlı olarak vize zorunluluğunu şu an itibariyle kaldırmaya yanaşmamaktadır.
İki ülke arasında ekonomik ilişkiler de büyük ölçüde sorunludur. İran ile Azerbaycan arasında ekonomik ilişkiler büyük bir potansiyele sahip olsa da, iki tarafın da bundan yeterince yararlandıkları söylenemez. Azerbaycan’ın İran ile petrol ve doğal gaz dışında yapmış olduğu toplam ihraçat ve ithalat 2001’den sonraki süreçte Rusya, Türkiye ve Avrupa ülkeleri ile olan toplam hacmin hep gerisinde kalmıştır.
İki ülke arasındaki güncel bir başka sorun Nisan 2008´de Azerbaycan´ın, Rusya´dan İran´a gönderilen ve Rusya´da devlet kontrolündeki Atomstroiexport şirketine ait bir kargonun sevkini engellemesiyle ortaya çıktı. Kargoyu taşıyan kamyon İran´ın nükleer tesislerinin bulunduğu Buşehr´e gidiyordu. Azerbaycan kargo yükünün niteliği konusunda ilgili şirketten açıklayıcı bilgi alınamaması üzerine sevkiyatın engellendiıini belirtirken, Rus firma yükün BM´nin İran´a karşı uyguladığı yaptırımlar kapsamında olmadığını açıklamakla yetindi. İran da kargonun uluslararası kurallara uygun olduğunu belirterek Azerbaycan yönetiminin gerekli adımı atmasını beklediğini açıkladı. Azerbaycan Dışileri bakan yardımcısı Araz Azimov sorunun kisa zamnada çözülebilecek bir konu olmadığını belirterek İran´ın talebini reddetti. Tahran yönetimi sert bir açıklama ile kargonun en kısa zamanda salıverilmesini resmen istedi. Ancak Azerbaycan bu isteği de reddetti.
Azerbaycan–İran arasındaki ilişkiler son dönemde, Azerbaycan’da İran’la gizli bağlantısı bulunan iki kişinin tutuklanması üzerine iki ülke arasındaki kriz doruk noktasına ulaşmıştır. İran Genelkurmay Başkanının 9 Ağustos 2011’de Fars Haber Ajansı’na verdiği demeçte Azerbaycan’ı “Aran”, Azerbaycan halkını ise “damarlarında İran kanı dolaşan İranlı” olarak adlandırması ve daha sonra ise İran basınında Azerbaycan halkına ve Azerbaycan’ın milli çıkarları ve güvenliğine karşı asılsız bilgilerin yayınlanması üzerine Azerbaycan hükümeti, İran Bakü büyükelçisi Memmedbağır Behrami’yi Azerbaycan Dışişleri Bakanlığına çağırmış, İran Genelkurmay Başkanı’nın ve İran basınının Azerbaycan hükümetine ve halkına yönelik bazı asılsız ifadeler kullandığı gerekçesiyle İran’a nota göndermiştir. Genelkurmay Başkanı’nın bu ifadelerine baktığımız zaman İran’ın Azerbaycan’a karşı toprak iddiasında bulunduğu aşikardır. Ama bardağı taşıran son damla İran Genelkurmay Başkanı Hasan Firuzabadi’nin 16 Ağustos 2011 tarihinde düzenlediği basın toplantısında Azerbaycan’ı üstü kapalı tehdit etmesi olmuştur. Basın toplantısında konuşan İran Genelkurmay Başkanı ‘Azerbaycan’ın İslami kurallara göre yönetilmesi ve İslam devletlerine daha yakın olması gerektiğini’ söyleyerek Azerbaycan’ın İsrail’le mevcut ilişkilerini işaret etmiş, ‘aksi halde, Azerbaycan hükümeti halkının uyanışını bastıramayacağı için karanlık bir gelecekle karşı karşıya kalacak’ demiştir.
Ehtiram AŞIRLI
Kafkassam Dış Politika Analisti
