Abdurrahim Tufantoz: ŞAR DEMEK ŞEHİR DEMEKTİR

Konar-Göçer tabiri ile kastedilen bugün dahi var olan yazın bir yerde, kışın daha muhafazalı bir yerde yaşama şeklidir. Günümüzde de kışlak ve yaylalar mevcuttur. Buna müteakiben Türklerin ilk kez darıyı ektikleri zikredilmekte‚ tarığ-lak‛ sözünün darı biten yer manasına gelişi ile “tarla” sözünün türemiş olduğu düşünülmektedir. Ayrıca Türkistan’da yapılan kazılarda bronz işleme atölyeleri, saban demirleri, değirmen taşları ve oraklar bulunmuştur.
Türkistan’da Türkler şehre balık derler. Balık kelimesi ilk kez Orhon kitabelerinde kullanılmıştır. Ordubalık, Yengibalık, Yangıbalık, Canbalık ve başkent olan Beşbalık da Uygur şehirleriydi. Hazar Hakanlığının başkenti Hanbalık olup hatunun oturduğu şehre ise Hatunbalık denmekteydi.
XI. yüzyıldan sonra Karahanlılar ve Oğuzlar tarafından şehir için Soğdçadan geldiği söylenen Kend/Kent kullanılmaya başlanmıştır.
Hz. Peygamber, Mekke’den Yesrib’e hicret edince Yesrib’in adını Medine olarak değiştirmiştir. Çünkü Medine, “Şehir” demektir. Medenî ve medeniyet kelimeleri de aynı kökten türetilmektedir. Aynı zamanda yine Arapça kökenli “belde” kelimesi ise halen günümüzde “belediye” olarak kullanılmaktadır.
Farsça “şehir” kelimesi ticaret, sanayi ve yönetim gibi işlerle uğraşan büyük yerleşim merkezlerini ifade eder. Türkçede XI. yüzyıldan itibaren halk dilinde “şar” biçiminde telaffuz edilen “şehir” büyük yerleşim yerlerini tanımlamak için kullanılmaktadır. Halen günümüzde Balkanlar’da ve Rumeli’den Anadolu, Trakya’ya göç eden esnaf arasında; Şar Lokantası, Şar Dondurmacısı, Şar Tatlıcısı şeklinde kullanılmaktadır.
Şehri ifade ede BALIK kelimesi aynı zamanda devleti, yönetici kadroyu ifade etmektedir. Yönetimde hoşa gitmeyen bir durum, bir bozuklu söz konusu ise bu durum: BALIK BAŞTAN KOKAR atasözüne konu olmuştur.

Bu yazının kaynakları:
Abdülkadir Donuk, “Balık.” DİA, V, 12.
Rana Ece Karahan, “Eski Türklerde Şehircilik,” A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 48, Erzurum 2012, 425-440.
Türk Tarihinde Mekân: Mimari, İskân ve Şehirleşme, Bilgiocaktan
Özkan Karaca, “Türklerde Şehir Gelişimi ve Mimarlık Değişimi,” Haziran 2022,
Ramazan Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara: TKAE, 1985.
Aslı Çandarlı Şahin, “Eski Türklerde Şehir Kültürü, Mavi Atlas, XI/2,
2023, 306-320..
Tuncer Baykara, “Türk Şehircilik Tarihinden: Hatun Şehirleri,” Belleten, 175/44, 1980, 497-510.
Faruk Sümer, Eski Türklerde Şehircilik, Ankara: TDAV, 1984.
Abdurrahim Tufantoz