Հայաստանի Հանրապետության ռազմավարությունը Թուրքիայի և Ադրբեջանի հանդեպ (մաս 4)
ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ռազմավարությունն անհրաժեշտ է փոխարինել էքսպանսիոնիզմի ԶՍՊՄԱՆ ռազմավարությամբ։ Պետք է կարգավորել հարաբերությունները նրանց հետ, ովքեր օգտվում են հայերի և թուրքերի անտագոնիզմից․ այդ դեպքում վերջիններս ստիպված կլինեն հավասարը հավասարի հետ խոսել հայերի հետ։
Հայաստանի գոյատևման և զարգացման նոր ռազմավարություն մշակելու հրամայականը։ Ուժերի հավասարակշռության վերականգնման և անվտանգության ապահովման հայեցակարգի որոնում։
Որքան էլ Հայաստանում դժվար լինի ասել, որ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները պետք է կարգավորել միջազգային հարաբերությունների սկզբունքների հիման վրա, դա պետք է արվի։ Որովհետև հայկական ժողովրդական «թուրքերի բոլոր պայմանները հաշտության նպատակով ընդունելու» սկզբունքը պարզապես չի գործում։ Նրանք, ովքեր դեռ կասկածում են, շուտով կհամոզվեն դրանում։ Իսկ միջազգային հարաբերությունների սկզբունքը ուժերի հավասարակշռությունն է՝ ոչ ոք դեռ ավելի լավ բան չի մտածել։
Եվ այստեղ պարզապես պետք է հիշել այն փաստը, որ երկու հարյուր տարի հայ ժողովրդի խնդիրները որոշվում էին Արևմուտք-Ռուսաստան-Թուրքիա եռանկյունու հարաբերությունների շրջանակներում։ Հենց այս աշխարհքաղաքական սխեմայի մեջ է ձևավորվել անկախ հայկական պետությունը։ Առանձին սուբյեկտների շահերի դասավորության բոլոր գոյություն ունեցող սխեմաները կրում էին այս սխեմայի դրոշմը: Ըստ այդմ, այսօր Հայաստանի քաղաքական ռազմավարության ձևավորման սկզբնական պայմաններ պետք է ճանաչվեն հարավկովկասյան տարածաշրջանում և դրա շուրջ շահերի և ուժերի ավանդական այս օրինաչափության չորս հիմնական փոփոխությունները․
Ա. Իրանի՝ որպես իր պայմանները թելադրող գործոնի վերադարձը տարածաշրջան փոխեց Կովկասում Ռուսաստանի և Թուրքիայի գործողությունների երկու հարյուրամյա ավանդական սխեման։
Բ. Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև հերթական արմատական առճակատումը և Ռուսաստանի շրջադարձը դեպի իսլամական աշխարհ հայկական գործոնը խնդրահարույց դարձրեց Մերձավոր Արևելքի բոլոր սուբյեկտների համար։
Գ. Ադրբեջանի և Թուրքիայի միասնական բանակի ստեղծման հեռանկարը դառնում է գործոն, որի ազդեցությունը դուրս է գալիս տարածաշրջանի շրջանակներից։
Դ. Արևմտյան տերությունների մուտքը տարածաշրջան ձեւավորում է Արևելք-Արևմուտք դիմակայության երկրորդ կետն Ուկրաինայից հետո։
Ելնելով վերը թվարկված փոփոխություններից՝ Հայաստանի Հանրապետության հիմնախնդիրներն առանցքային են դառնում տարածաշրջանում ներգրավված բոլոր ուժերի շահերի և ծրագրերի մեջ։ Ուժերի նոր դասավորության մեջ Հայաստանն ընկալվում է որպես խայծ ոչ տարածաշրջանային ուժերի (Արևմուտք) և, համապատասխանաբար, սպառնալիք բոլոր տարածաշրջանային սուբյեկտների համար (Արևելք): Դա է Հայաստանի Հանրապետության շուրջ նոր սպառնալիքների ուժգնացման պատճառը։ Պատահական չէ, որ արևմտյան շատ հաստատություններ ավելի ու ավելի են ահազանգում, որ Հայաստանի ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը վտանգի տակ է։ Թերևս պատահական չէ, որ Հայաստանի վարչապետն ավելի հաճախ է թափահարում Հայաստանի քարտեզն աշխարհի առաջ՝ իբր փրկեք։
Պետք է պարզ լինի, որ ոչ ոք հենց այնպես չի փրկի։ Հայաստանը պետք է ջանքեր գործադրի իր անվտանգությունն ապահովելու համար՝ իր շուրջ առաջացող շահերի վտանգավոր սխեման փոխելու տրամաբանությամբ։ Մենք կարող ենք մեզ փրկել, եթե հասկանանք, որ Հայաստանի ռազմավարության հիմնական սկզբունքը պետք է լինի Հայաստանի գործոնի շուրջ Արևելք-Արևմուտք առճակատումը կանխելու սկզբունքը։
Չպետք է թույլ տալ, որ Արևմուտքի դեմ արևելյան երկրների հետ Ռուսաստանի դաշինքն ուղղված լինի Հայաստանի դեմ։ Ուրիշ ոչինչ չի կարող միավորել Ռուսաստանին, Թուրքիային և Իրանին։ Հայաստանն ակամա հայտնվել է այս դիմակայության կենտրոնում։ Բայց նա իրավիճակը փոխելու լուրջ հնարավորություն ունի։ Դրա համար լուրջ ռեսուրսներ կան։ Հիմնական ռեսուրսը Հայաստանի ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության հարցում Իրանի հակասությունն է Ռուսաստանի և Թուրքիայի հետ։ Լրացուցիչ ռեսուրս կարող է լինել Իրանի շահերի միավորումը եվրոպական երկրների հետ։
Այսինքն, Հայաստանը պետք է հասնի «Արևելք-Արևմուտք» առճակատման սխեմայի պառակտման՝ հակադրելով Իրանի գործողությունները և՛ Արևելքին, և՛ Արևմուտքին։ Մյուս երկրները, որոնք կախվածություն չունեն Ռուսաստանից, պետք է ներառվեն Հայաստանի հետ փոխգործակցող երկրների շրջանակում։ Ֆրանսիան և Հնդկաստանը ամենահարմար սուբյեկտներն են։ Այնուհետև կհայտնվեն այլ շահագրգիռ կողմեր։ Հաջողության դեպքում միջազգային հարաբերություններում կարող է նոր բևեռ առաջանալ: Այդ ժամանակ Հայաստանը կարող է իր ռազմավարության մեջ մտցնել եւս մեկ սկզբունք՝ երրորդ ուժերի մուտքը իր տարածք թույլ չտալու սկզբունքը։ Սա արմատապես կփոխի Հայաստանի դերն իր բոլոր հարեւանների համար։ Նրան անտեսելն ու ահաբեկելն այնքան էլ հեշտ չի լինի։
Ճշտենք, որ այս ծրագրի ակտուալ նպատակներից է Թուրքիային և Ռուսաստանին Հայաստանի հետ հավասար պայմաններով բանակցություններ պարտադրելը։
Ներկայում միջազգային հարաբերությունների սուբյեկտների այս կամ այն գործողությունների համար ամենաուժեղ խթանը բազմաբևեռ աշխարհի առասպելն է։ Արևմուտքի և Ռուսաստանի միջև խորացող առճակատման ֆոնին բոլոր ազդեցիկ երկրները փորձում են ձևավորել իրենց դաշինքները՝ կողմնորոշվելով դեպի այս կամ այն գերտերությունը։ Նրանց շահերի կենտրոնում, իհարկե, Չինաստանն է։ Ենթադրվում է, որ Չինաստանի շուրջ խմբվելը կարող է ապահովել շատ երկրների անվտանգություն և պաշտպանությունն ԱՄՆ-ի պահանջներից: Բացի այդ, երկրները փորձում են միավորել ջանքերը այս կամ այն տնտեսական ծրագրի շուրջ։
Սակայն այս «միջազգային թոհուբոհի» գլխավոր խնդիրը նման միավորումների ստեղծման սկզբունքների բացակայության փոստն է։ Արևմտյան աշխարհի փորձը, որին հաջողվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ձևավորել ազդեցիկ եվրատլանտյան ինստիտուտներ, չի կարող ընդունելի լինել միջազգային նոր միավորումների համար։ Դրա պատճառն այն է, որ ներկայիս երկրների ջանքերում բացակայում է այդ դաշինքների շրջանակներում հարաբերությունների չափանիշներ սահմանելու ձգտումը: Տնտեսական և ռազմաքաղաքական ապակառուցողական ազդեցություններից պաշտպանվելու պարզ ցանկությունները չեն կարող ամուր հիմք դառնալ նոր միավորումների առաջացման և գործունեության համար, որոնք երբեմն ձգտում են դառնալ առանձին աշխարհքաղաքական բևեռներ։
Միջազգային միտումների նկարագրված առանձնահատկությունը քաղաքական գործիչներին ստիպում է հետևել պարզ օրինաչափություններին: Կամ երկիրը մտցնել Եվրամիություն՝ հուսալով, որ անվտանգության խնդիրը կլուծվի։ Կամ՝ մնալ Ռուսաստանի ուղեծրում, հնարավորինս ինտեգրվել նրա տնտեսական դաշտին։ Այսինքն՝ առաջարկվում է հենց այն, ինչը Ռուսաստանի և Արևմուտքի առճակատման մեկնարկից տապալել է Հայաստանի Հանրապետությունը ՝ «կանգնել» Արևելք-Արևմուտք դիմակայության գծում։
Սակայն միջազգային հարաբերությունների սկզբունքների արժեզրկման և այս կամ այն բլոկի ներսում անվտանգության երաշխիքների բացակայության պայմաններում Հայաստանին այլ բան չի մնում, քան մի կողմ քաշվել և միանալ այն երկրների դաշինքին, որոնց շահերից է բխում Հայաստանի ինքնիշխանությունը և տարածքային ամբողջականությունը ապահովելու թեզը։ Տպավորիչ օրինակ կարող է լինել հարեւան Ադրբեջանի փորձը, որը զգալի հաջողությունների է հասել նմանատիպ մոտեցման արդյունքում։ Անհրաժեշտ է հեռանալ «կարմիր գծից», որի վրա արտահայտվում է Արևմուտքի և Ռուսաստանի մահացու կռիվը։ Հարաբերությունների բազմաթիվ առանձին ոլորտներ կան, որտեղ Հայաստանը էական հետաքրքրություն է ներկայացնում։
Եթե իմ առաջարկն ընդունելի է, ապա պետք է հարց առաջանա՝ որտեղի՞ց պետք է սկսել։ Ցանկալի է առաջին քայլերն անել հետևյալ ուղղություններով.
Ա. Դուրս գալ Արևելքի և Արևմուտքի առճակատման կենտրոնից Արևելքի և Արևմուտքի երկրների հետ նոր կոալիցիա ձեւավորելու ճանապարհով, այդպիսով վերջնականապես քայքայելով Ռուսաստան-Արևմուտք-Թուրքիա ռազմավարական եռանկյունին։ Ելնելով Հնդկաստանից Իրանի, Հայաստանի և Վրաստանի տարածքով դեպի Եվրոպա տրանսպորտային հաղորդակցությունների անցկացման զգալի հետաքրքրությունից՝ այն կարող է դառնալ ամուր դաշինքի հիմք, որտեղ լուծումներ կգտնի նաև Հայաստանի անվտանգության խնդիրը։ Նման դաշինք կարող է հրավիրվել նաեւ Ֆրանսիան, որը շահագրգռված է Հայաստանի անվտանգության խնդրով։
Բ. Այդ դաշինքի ջանքերով հարկադրանքի միջոցով խաղաղության հասնել Ադրբեջանի հետ։ Մինչ այժմ Ադրբեջանը փորձում է մեկուսացնել Հայաստանը «Հայաստանն ագրեսոր է, որը 30 տարի օկուպացրել է Ադրբեջանի տարածքի 20 տոկոսը» թեզով։ Այս քաղաքականությունը Հայաստանին ռազմաքաղաքական աջակցությունից, նույնիսկ սպառազինության մատակարարումներից զրկելու նպատակ է հետապնդում։ Բնականաբար, Հայաստանի Հանրապետությունը չի կարող որեւէ դաշինքի արժանի անդամ լինել Ադրբեջանի կողմից իրեն պարտադրված նման կերպարով։
Բանակցային նոր օրակարգի ընդունում, որը հիմնված է Ադրբեջանին 1992 թվականին ագրեսիվ պատերազմ սանձազերծելու և ԵԱՀԽ-ի շրջանակում Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը որոշելու համար միջազգային կոնֆերանսը տապալելու հայեցակարգի վրա, պատերազմ, որը ժողովրդագրական աղետ է առաջացրել Ադրբեջանում և Լեռնային Ղարաբաղում, կարող է փոխել Հայաստանի միջազգային կերպարը։ Այստեղ ստեղծվում են լեգիտիմ (քաղաքական և իրավական) հիմքեր՝ Հայաստանին աջակցելու արտաքին շահեր խրախուսելու համար։ Ձևավորվող կոալիցիայի ռազմավարական կարևոր խնդիրն է վերականգնել Լեռնային Ղարաբաղի հայերի իրավունքների և անվտանգության ապահովման քաղաքականությունը՝ բնակչությանն իրենց տները վերադարձնելու և Ադրբեջանի կողմից նրանց փոխհատուցում տրամադրելու նպատակով։ Խնդիր է նաեւ միջազգային մակարդակով ԼՂ կարգավիճակի որոշման խնդրի վերականգնումը։ Հայաստանը պետք է պահպանի Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ բոլոր իրավունքներն ապագայում։
Գ. Ադրբեջանին Թուրքիայից մեկուսացնելու և հարկադրաբար Ռուսաստանի գիրկը վերադարձնելու քաղաքականություն։ Թուրքիային Հայաստանի հետ սահմանի բացումն առանց հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորման խնդրին կապելու հարկադրելն ինքնին կլուծի այդ խնդիրը։ Այստեղ Ռուսաստանն էլ կարող է աջակցել «հայկական» կոալիցիայի այս կուրսին։ Ի վերջո, թուրքական և ադրբեջանական բանակների միավորման ծրագրերի իրականացումը կարող է խնդրահարույց դառնալ նաև Ռուսաստանի համար։ Եվ որ ամենակարեւորն է, այստեղ է լուծվում Թուրքիային ու Ռուսաստանին Հայաստանի հետ հավասար պայմաններով կառուցողական բանակցություններ հարկադրելու հրատապ խնդիրը։
Դ. Ռազմական դաշինքի ձևաչափից դուրս Ռուսաստանի հետ համագործակցության նոր հայեցակարգի ձևավորում։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև հարաբերությունների բոլոր նախկին սխեմաները կորցրել են իրենց արդիականությունն ու արժեքը, նոր իրողությունները կարող են պայմաններ ստեղծել Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև հարաբերությունների սկզբունքորեն նոր ձևերի ձևավորման համար։ Հայաստանն իր քաղաքականությամբ կկարողանա նոր քաղաքական նշանակություն ձեռք բերել Ռուսաստանի համար։
