ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ռազմավարությունն անհրաժեշտ է փոխարինել էքսպանսիոնիզմի ԶՍՊՄԱՆ ռազմավարությամբ։ Պետք է կարգավորել հարաբերությունները նրանց հետ, ովքեր օգտվում են հայերի և թուրքերի անտագոնիզմից․ այդ դեպքում վերջիններս ստիպված կլինեն հավասարը հավասարի հետ խոսել հայերի հետ։
Այս արձանագրումներից կարելի է որոշ օգտակար եզրահանգումներ անել թուրքերի՝ որպես քաղաքական ազգի մասին։
Խոսքը թուրք ազգի քաղաքական ֆենոմենի և նրա կողմից 1923 թվականին ստեղծված Թուրքիա պետության գնահատման մասին է։ Նման գնահատականը չափազանց կարևոր է մեզ՝ հայերիս համար, քանի որ թուրքերի հետ կապված քաղաքական և պատմական իրականությունը գնահատելու մեծ խնդիրներ ունենք։
Ամենակարևոր եզրակացությունն այն է, որ թուրքերը գործնականում ցույց տվեցին, թե ինչպես է պետություն կառուցվում ինքզինքը սպառած պետական համակարգի՝ կայսրության ավերակների վրա։ Նրանք խորապես գիտակցեցին ազգային ինքնորոշման խորքային էությունն ու ուժը։ Նրանք նաև գիտակցեցին, որ էթնիկ ինքնության ընտրությունը ցանկացած մարդու իրավունքն է, և այդ ճանապարհին չկան որեւէ «էթնիկ սրբություններ»: Այդ ճանապարհին նրանց ոչինչ չկանգնեցրեց բարոյականի, ավանդականի ու սրբության ոլորտից։ Ստեղծվեց նոր տեսակի ազգ, որը չի ճանաչում այլոց իրավունքները, բացի իր սեփականից, որը հիմնված է ուժեղի իրավունքի վրա։ Այս փիլիսոփայության խորհրդանիշը դարձավ Աթաթուրքի երդումը, որը պարտադրված էր յուրաքանչյուր դպրոցականի՝ հիմնված «Ես թուրք եմ, ես աշխատասեր եմ, ես ճիշտ եմ» արտահայտության վրա։
Թուրքական ինքնորոշման ֆենոմենը քսաներորդ դարասկզբին Օսմանյան կայսրության փլուզման ժամանակ եզակի է և ուսանելի շատ առումներով։
Նախ, ինքնորոշման համար անհրաժեշտ էր զրոյից ստեղծել ինքնորոշման սուբյեկտ՝ էթնիկ համայնք կայսրության ամորֆ ինքնություն ունեցող մուսուլմաններից: Այս զանգվածի հիմնական կոնտինգենտը օսմանների դեմ ապստամբած բալկանյան երկրներից փախստականներն էին, որոնք ներկայացնում էին Օսմանյան կայսրության բնակչության ունեզուրկ հատվածը։ Այս հանգամանքը նման արտասովոր քայլի դիմած Մուստաֆա Քեմալի (Աթաթուրք) հայեցակարգի հաջողության ամենակարեւոր նախադրյալն էր։ Մարդկանց ներշնչում էին, որ նրանց դաժանորեն ճնշում են, քանի որ նրանք մեծ ժողովուրդ են, որից օսմանցիները խլել են ամեն ինչ՝ պատմությունը, հայրենիքը, լեզուն։ Այսինքն՝ ժողովրդին ստիպում էին հրաժարվել սեփական 600-ամյա պատմությունից ու ինքնությունից։ Ստիպում էին իրենք իրենց ու իրենց իշխանությանը կոչել իրենց թշնամիներ: Ստիպում էին նրանց ընդունել, որ իրենք մինչ այժմ արհամարհված թուրքեր են Օսմանյան կայսրությունում և հպարտանալ դրանով։
Երկրորդ, նոր էթնիկ համայնքի միավորող գաղափարն էր կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների, առաջին հերթին հույների և հայերի նկատմամբ անհանդուրժողականությունն ու ատելությունը։ Հենց ատելության ալիքի վրա հնարավոր եղավ զանգվածներին մոբիլիզացնել հունական և հայկական բանակների դեմ կռվելու համար։ Իրականում միավորող գաղափարը ռասիզմի հասնող նացիզմն էր:
Պատմության մեջ մնացել են Եվրոպացի ֆաշիստների և նացիստների գնահատականները Աթաթուրքի քաղաքական փիլիսոփայության վերաբերյալ։ Մասնավորապես, Ադոլֆ Հիտլերն իր հիացմունքն է արտահայտել հետևյալ խոսքերով. «Նա (Աթաթուրքը) իմ մեծ ուսուցիչն է, փայլող աստղ։ Նա ինձ սովորեցրեց, թե ինչպես մոբիլիզացնել ժողովրդին»: Պատահական չէ, որ մենք ներկայում Թուրքիայի քաղաքականության մեջ նկատում ենք այլոց իրավունքների անտեսման և տարածքային ու ժողովրդագրական էքսպանսիոնիզմի անթաքույց հակում։ Թուրքերի էքսպանսիոնիստական հատկությունների պատճառների վերաբերյալ համոզիչ նկարագրություն են տվել բազմաթիվ հայտնի էթնոլոգներ։
Երրորդ, քաղաքական ազգի ու պետության կառուցումը դրվեց գիտական մակարդակի վրա։ Թեոկրատիայի մերժումը, եվրոպական իրավական մշակույթի և էթիկայի սերմանումը, եվրոպական օրենսդրության ներդրումը և այլն, իրականացվել են դրված խնդրի ամենաբարձր աստիճանի ըմբռնմամբ։ Միաժամանակ թուրքերի համար քաղաքական ծրագրերի իրականացման մեխանիզմ դարձավ պատմագրությունը՝ ով պատմություն է ստեղծում, նա էլ գրում է պատմությունը սկզբունքով։ Թուրքերի ինքնության հիմքում դրվեց միջնադարյան քոչվոր թյուրքական ցեղերի դիցաբանությունը։ Այս ցեղերը բնութագրվեցին որպես ժամանակակից քաղաքակրթության ստեղծողներ։ Որոշվեց, որ Թուրքիայի ողջ բնակչությունը կարող է միայն թուրք կոչվել։
Չորրորդ, թշնամիների հետ դաշինքի տրամաբանությունը լավ ընկալվեց։ Փլուզված Օսմանյան կայսրությունն այն վիճակում էր, երբ կարող էր միանգամայն իրավացիորեն հայտարարել, որ «աշխարհը մեր դեմ է»։ Բայց Աթաթուրքը հիանալի հասկանում էր ինքնորոշված սուբյեկտի ուժը, որն ընդունակ է արմատապես փոխել իր թշնամիների ծրագրերը։ Անտանտի յուրաքանչյուր երկրի հետ առանձին դաշինքների քաղաքականության միջոցով նա ստիպեց հաղթանակած տերություններին հրաժարվել կայսրությունը մասնատելու իրենց համատեղ ծրագրերից և համագործակցություն սկսել Թուրքիայի նոր իշխանությունների հետ։ Իսկ ռուս բոլշևիկների հետ դաշինքը, որը դրված էր այս քաղաքականության հիմքում, դարձավ միջազգային հարաբերություններում ուժերի հավասարակշռության ֆենոմենի խորն ըմբռնման վկայությունը։
Մնում է որոշել, թե արդյոք այսօրվա թուրքերը հրաժարվել են նշված սկզբունքներից։ Շատ հայ մտավորականներ, ովքեր Խորհրդային Միության փլուզման նախօրեին սիրում էին պնդել, որ թուրքերն այլևս նույնը չեն, նրանք փոխվել են, հիմա պնդում են, որ թուրքերը վտանգավոր են, և նրանք շատ են, մենք պետք է կառուցենք մեր հարաբերությունները նրանց հետ՝ հաշտվելով ինչ-որ բան փոխելու մեր անզորության հետ։ Այսինքն՝ թուրքական գործոնն արդեն գնահատվում է որպես Հայաստանի գոյության գլխավոր սպառնալիք։ Նման կարծիքի են նաեւ մի շարք թուրք հետազոտողներ։ Օրինակ՝ Թաներ Աքչամը պնդում է, որ «Թուրքերի գոյության պայմանը հայերի չգոյությունն է»։ Նաև գիտակցվում է, որ այսօրվա թուրքերը հիանալի են զգում պատմության ռիթմը. այսօր նրանք կարիք չունեն նախկինի պես առճակատ խոսելու իրենց հարևանների հետ։ Թուրքիան ունի իր խամաճիկը՝ Ադրբեջանը։ Վերջինիս ձեռքով էլ արժե խոսել բոլորի հետ, մնալով «բարեխիղճ», ինչպես ընդունված է քաղաքակիրթ աշխարհում։ Առավել եւս, որ ադրբեջանցիները նույնպես լավ են յուրացրել Աթաթուրքի դասերը և, օգտագործելով նրա պատգամները, պատրաստ են թուրք ազգ կառուցել մարդկանց կոնգլոմերատից, որոնք դեռ չեն հասկանում, թե ովքեր են իրականում։ Այսօրվա ադրբեջանցիներն ամբողջությամբ անտեսում են սեփական էթնիկ և կրոնական ինքնությունն ու պատմությունը՝ հօգուտ տարածքային և ժողովրդագրական էքսպանսիոնիզմի։ Նրանց հռչակած «Մեկ ժողովուրդ, երկու պետություն» բանաձեւը լիովին համահունչ է նման քաղաքականությանը։
Այժմ խոսենք հայերի՝ որպես քաղաքական ֆենոմենի մասին։
Հայերին որպես քաղաքական ազգ բնութագրելիս անհրաժեշտ է առանձնացնել հետևյալ համակարգաստեղծ գործոնները, որոնք ազդել են Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս հասարակության վրա.
Հայերը իրենց հայրենիքի մի մասի վրա սկսեցին կենտրոնանալ 19-րդ դարի սկզբին աշխարհաքաղաքական պատճառների ուժով՝ մեր տարածաշրջանում Իրան-Ռուսաստան-Օսմաններ եռանկյունու ձևավորումով։
Հայաստանի ներկայիս հասարակության հիմքը կազմում են ողջ տարածաշրջանից 17-րդ դարում դատարկված արևելյան Հայաստան ներգաղթածները, որը հետագայում հայկական շրջանի կարգավիճակ ստացավ Ռուսաստանի կազմում։
Հայերի քաղաքական աշխարհայացքի որոշիչ գործոնը վերածնված հայկական պետականության փաստն է։ Հայության քաղաքական վիճակը պայմանավորված է վերածնված Հայաստանի հանդեպ ունեցած վերաբերմունքով։ Միևնույն ժամանակ, պետք է ընդգծել, որ հայ ժողովուրդը չունի գերակա գնահատական վերածնված Հայաստանի Հանրապետությանը։
Նման պայմաններում հայերի քաղաքական գիտակցության հիմքում 1921 թվականի Կարսի պայմանագիրն է՝ որպես հայկական պետության քաղաքական և իրավական հիմք։ Կարսի պայմանագրի նկատմամբ դրական և բացասական վերաբերմունքը որոշում է քաղաքական փիլիսոփայությունը և ներէթնիկ դիմակայության սխեման՝ արտացոլելով ժողովրդի վերաբերմունքը պետության նկատմամբ։
Հայերի էթնոքաղաքական գիտակցության մեջ էական ազդեցություն ունի «երբեմնի վեհության վերադարձի» (Տիգրան Մեծի կայսրության կերպարով) առասպելը։
Հայերի աշխարհընկալումը չափազանց պարզ է՝ որեւէ դրական դեր չի տրվում ինքնորոշման միջոցով ինքնիշխան ազգային ռազմավարություն ձևավորելու ֆենոմենին։ Հայերի մոտ քաղաքական ինքնորոշման անհրաժեշտության ընկալում երբեք չի առաջացել։ Ավելին, դրանում դիտվում է միայն սպառնալիք պետության անվտանգությանը և ինքնին գոյությանը։ Այսպիսին է հայկական պետականության հակասական քաղաքական փիլիսոփայությունը։ Ոչ 1918-ին, ոչ 1919-ին և ոչ էլ 1991-ին Առաջին և Երրորդ հանրապետությունների իշխանությունները չեն համարձակվել ընդունել անկախության մասին դասական հռչակագրեր։
Ազգի առավել արդյունավետ ռազմավարությունն ընկալվում է արտաքին հովանավորի փնտրտուքը և ներքաղաքական պայքարի հանգեցումը իշխանության համար պայքարի՝ հովանավորյալի հովանու ներքո։ Ըստ այդմ, երկրի քաղաքական կյանքն ուղեկցվում է «փրկչի» շուրջ մշտական վեճերով։
Շատ հայեր համոզված պնդում են. «ժողովուրդն իր նպատակաուղղված ակտիվությամբ չի կարող ազդել արտաքին ուժերի դիրքորոշումների վրա. մենք կարող ենք միայն մասնակցել նրանց քաղաքական օրակարգերին, այդպիսով ստանալով արտաքին հովանավորություն։ Իսկ եթե մեզ ստիպում են ինչ-որ բան անել, պետք է հաշտվել դրա հետ։ Մենք թույլ ենք, մենք մենակ ենք, աշխարհը մեր դեմ է, մենք չունենք դաշնակիցներ կամ հովանավորներ»:
Միևնույն ժամանակ, առկա է համընդհանուր կայուն դժգոհություն՝ մշտական բողոք ազգային միասնության բացակայությունից, ազգային գաղափարախոսության անդադար որոնում, փոխադարձ բողոքներ հայերի՝ միմյանց գործերին միջամտելու, փոխադարձ մեղադրանքներ իրենց դժբախտությունների ու անհաջողությունների համար։
Կարևոր նշանակություն ունի այն հանգամանքը, որ հայերի մի զգալի մասի հոգեբանական վիճակը պայմանավորված է քսաներորդ դարասկզբին Օսմանյան կայսրության մահմեդականների ինքնորոշման և նրանց՝ քաղաքական նոր ազգի՝ թուրքերի վերածվելու փաստի ազդեցությամբ. Օսմանցիների շատ հայ սերունդներ մինչ այժմ ինքզինքը քաղաքականապես անտեր են համարում և լքված՝ իրենց նախկին օսմանցի եղբայրներից: Հայ գաղթականների այս կոնտինգենտի համար արդիական է մնում թուրքերի հետ հարաբերությունները պարզելու սեւեռուն խնդիրը, որը շատ է հիշեցնում թերարժեքության բարդույթ:
Ժամանակակից հայ շատ քաղաքական գործիչների շրջանում կարծիք կա, որ հնարավոր առավելագույնը ստանալու լավագույն միջոցը թուրքերի և նրանց ազգակիցների՝ ադրբեջանցիների հետ բանակցություններն են։ Միևնույն ժամանակ, համարվում է, որ թուրքերի և հայերի միջև ռազմավարական հակասություններ չկան. առկա թյուրըմբռնումը գալիս է Ռուսաստանից։ Եթե հաջողվի Ռուսաստանին դուրս բերել հայ-թուրքական հարաբերություններից, ապա կարող ենք տարածաշրջանում հասնել խաղաղության և կայուն հարաբերությունների։ Իսկ հայերի շահերով ռուսական խաղը չեզոքացնելու ճանապարհը Թուրքիայի և Ադրբեջանի նկատմամբ պահանջներից հրաժարվելն է։
Դրան հակառակ, շատ այլ հայեր այն կարծիքին են, որ Ռուսաստանի կայսերական (էքսպանսիոնիստական) շահերը նույնական են Հայաստանի շահերին։ Դրանից արվում է երկու եզրահանգում.
– Ռուսական պահանջներին անվերապահ ենթարկվելը հայերի անվտանգությունն ապահովելու միջոց է;
– Տարածաշրջանում ռուսական զորքերի ներկայության ապահովումը հայերի անվտանգության ապահովման կայուն մեթոդ է;
– Պատմականորեն հայերի և թուրքերի միջև քաղաքական երկխոսություն չի եղել. եղել է կապիտուլյացիայի երկու ակտ (1918թ. Բաթումի պայմանագիր և 1920թ. Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր): Հայերի քաղաքական խնդիրները լուծվում էին և լուծվում են Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև պայմանագրերով։ 1921 թվականի Կարսի պայմանագիրը Հայաստանին Ռուսաստանի և Թուրքիայի որոշումների ճանաչումը պարտադրելու ակտ է։
Հայ-թուրքական հարաբերությունները բնութագրելու հարցում կարեւորորագույն հանգամանքն այն է, որ տարածաշրջանի բոլոր երեք պետությունները՝ Թուրքիան, Հայաստանը և Ադրբեջանը, ստեղծվել են բոլշևիկյան Ռուսաստանի վճռական ազդեցությամբ։ Ռուսաստանն էլ սահմանել է այս պետական սուբյեկտների քաղաքական կարգավիճակն ու հարաբերությունների ձևերը։ Այս երկրների գոյության քաղաքական և իրավական հիմքը դարձավ 1921 թվականի Կարսի պայմանագիրը։
1991 թվականին Խորհրդային Միության կազմաքանդումից ի վեր այս հանգամանքը դարձել է այդ սուբյեկտների հարաբերություններում ամենակարևոր համակարգաստեղծ գործոնը։ Խորհրդային սահմանադրության վերացումը հանգեցրեց Կովկասի նոր երկրների ազգային նախագծերի ձևավորմանը, ինչը հանգեցրեց նրանց տարաձայնություններին։ Նրանց հարաբերությունները մինչ օրս մնում են չկարգավորված:
Հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին
Նախնական տվյալներ ռազմավարությունը կառուցելու համար․
– 1920-ականներին հայկական պետության ստեղծման խրախուսող որոշիչ գործոնը արևելյան Կովկասում ձևավորված մահմեդական թյուրքալեզու Ադրբեջանն էր. Ռուսաստանին անհրաժեշտ էր Թուրքիայի և Ադրբեջանի ինտեգրացիոն նկրտումները զսպող գործոն: Հայաստանի տարածքը երեք անգամ ավելացվեց հայերի կողմից փաստացի տնօրինվող տարածքի համեմատ, որը մնացել էր Ալեքսանդրապոլի պայմանագրից;
– Հետագայում՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, Կովկասում Խորհրդային Միության ժողովրդագրական քաղաքականության որոշիչ գործոնը դարձավ Թուրքիայի՝ որպես ՆԱՏՕ-ի առաջապահի գործոնը։ Հայկական գործոնը կրկին ռազմավարական նշանակություն ստացավ։ Խորհրդային իշխանությունները ժողովրդագրական իմաստով ուժեղացրին Հայաստանը՝ բնակեցնելով այն արտերկրի հայերով, իր հերթին՝ Խորհրդային Հայաստանի մահմեդական բնակչությանը տեղափոխելով Ադրբեջան։ 1960-ականներից սկսած հայ հասարակության մեջ սկսեց 1915 թվականի ցեղասպանության թեմայի ակտուալացումը և Թուրքիայի հանդեպ պահանջատիրության խրախուսումը։ Այս ընթացքում մի քանի անգամ բարձրացվեց Լեռնային Ղարաբաղի՝ Հայաստանի հետ վերամիավորման հարցը։
Հայաստանի Հանրապետության ռազմավարությունը Թուրքիայի և Ադրբեջանի հանդեպ (մաս 3)
ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ռազմավարությունն անհրաժեշտ է փոխարինել էքսպանսիոնիզմի ԶՍՊՄԱՆ ռազմավարությամբ։ Պետք է կարգավորել հարաբերությունները նրանց հետ, ովքեր օգտվում են հայերի և թուրքերի անտագոնիզմից․ այդ դեպքում վերջիններս ստիպված կլինեն հավասարը հավասարի հետ խոսել հայերի հետ։
1990-ականների սկզբի աշխարհքաղաքական տեղաշարժերը
– 1991 թվականին ԽՍՀՄ-ը դադարեց գոյություն ունենալ. նրա տարածքում ձևավորվեցին 15 նոր պետություններ։ Նրանց մեծամասնությունը ձեւավորեց Անկախ պետությունների համագործակցությունը (ԱՊՀ);
– 1991 թվականից ԽՍՀՄ կազմաքանդման և Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպայի վերամիավորման արդյունքում Թուրքիան կորցրեց ՆԱՏՕ-ի առաջապահի իր դերը և սկսեց տարածաշրջանում նոր դեր փնտրելու քաղաքականություն վարել։
Թուրք նոր առաջնորդները կարծում էին, որ աշխարհքաղաքական նոր իրողություններում Թուրքիան պետք է ձերբազատվի Արևմուտքի և Իսլամական Արևելքի միջև «կամուրջի»՝ իրեն պարտադրված գաղափարից, քանի որ ունի եզակի աշխարհառազմավարական դիրքն աշխարհում, որը բնորոշ է միայն «կենտրոնական տերություններին»։
2000-ականների վերջից Թուրքիան հռչակեց իր արտաքին քաղաքականության նոր սկզբունքը` «զրո խնդիր հարևանների հետ». կառավարությունը կարծում էր, որ միայն պատմական և տնտեսական կապերը բավական են Թուրքիային տարածաշրջանում առաջատար դեր ապահովելու համար: Քաղաքականության առանցքում դրվեց տարածաշրջանում հակամարտությունների կարգավորման ռազմավարությունը։ Սակայն քրդերը Թուրքիայի համար դարձել և մնում են լուրջ խնդիր։ Առանց «ներքին խաղաղության» Թուրքիայի համար շատ դժվար է ազդել հակամարտությունների վրա և աջակցել խաղաղության ջանքերին: Բացի այդ, Թուրքիայի ղեկավարությունն ավելի ու ավելի է տարվում երկիրը տարածաշրջանային տերության վերածելու և ողջ Մերձավոր Արևելքում Օսմանյան կայսրության ժառանգությունը վերակենդանացնելու մոլուցքով: Արդյունքում «զրո խնդիրներ» քաղաքականությունը վերածվեց մի իրավիճակի, երբ «խնդիրներ կան գրեթե բոլոր հարևանների հետ»։
Հարավկովկասյան տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական իրավիճակի, թերեւս, ամենանշանակալի փոփոխությունն այն էր, որ կովկասյան տարածաշրջանում երկու հարյուր տարվա քաղաքական բացակայությունից հետո վերադարձավ Իրանը: Տարածաշրջանի քաղաքական մթնոլորտի վրա Ռուսաստանի և Թուրքիայի միջև գրեթե մենաշնորհային փոխգործակցության ավանդական սխեման խաթարվում է նույն կարևորության երրորդ ներկայությամբ: Իրանն առաջին անգամ իր մասին հայտարարեց 1992 թվականի սկզբին, երբ ինքնուրույն հանդես եկավ ղարաբաղյան հակամարտությունը լուծելու հավակնություններով: Բայց այդ ժամանակ Ռուսաստանի և արևմտյան երկրների (ԵԱՀԿ Մինսկի խումբ) համատեղ ջանքերով Իրանը հեռացվեց ակտիվ միջամտությունից։ Սակայն 2020 թվականի ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ Իրանը փաստացի իր համաձայնությունը տվեց Ռուսաստանի և Թուրքիայի՝ Արցախը ռազմական ճանապարհով վերացնելու որոշմանը։ Այդ պահից Իրանը դարձավ լիիրավ խաղացող տարածաշրջանում։
Ազգային նախագծերը Կովկասում և տարածքների տարանջատման փուլերը ԽՍՀՄ փլուզումից հետո
Աշխարհքաղաքական փոփոխված պայմաններում հարավկովկասյան տարածաշրջանի քաղաքական վերափոխումը տեղի ունեցավ հետևյալ ձևերով.
– Դեռ խորհրդային Սահմանադրության նորմերի լուծարումից առաջ Հայաստանը գոյություն ուներ որպես պետական կազմավորում, որը հռչակվել էր Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի և ԼՂԻՄ Ազգային խորհրդի 1989 թ․ դեկտեմբերի 1-ի՝ ԽՍՀՄ կազմում այս երկու հայկական վարչական միավորների վերամիավորման մասին որոշման հիման վրա։ Քաղաքական շրջանառության մեջ մտավ ՄԻԱՑՈՒՄ-ի գաղափարը, որը ԽՍՀՄ կազմում ստեղծված վարչական սուբյեկտների միավորման միջոցով հայկական պետության ձևավորման փիլիսոփայություն և ռազմավարություն էր;
– 1991 թվականի դեկտեմբերին՝ ԽՍՀՄ կազմաքանդման վերջնական փուլում Հայաստանը զինվեց ԼՂԻՄ-ից քաղաքական և իրավական սահմանազատման սկզբունքով։ Ձեւավորվեց առանձին Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (ԼՂՀ), որտեղ ԽՍՀՄ-ը լուծարելու որոշումից հետո անցկացվեց անկախության հանրաքվե։ Հայաստանը չճանաչեց ԼՂՀ անկախությունը, բայց ճանաչեց ԱՊՀ շրջանակներում Ադրբեջանի ինքնիշխանությունն ու գոյություն ունեցող սահմանները;
– Մինչ այդ, 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Հայկական ԽՍՀ շրջանակներում անցկացվեց Հայաստանի անկախության հանրաքվե, իսկ սեպտեմբերի 23-ին հռչակվեց Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը։ Հայաստանը Ադրբեջանի հետ ԼՂՀ հարցում տարաձայնությունների և կոնֆլիկտի առկայության մասին չէր արտահայտվել;
– Ադրբեջանը 1991 թվականի օգոստոսին ընդունված սահմանադրական ակտով իր պետությունը ճանաչեց որպես 1918 թվականի Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության իրավաժառանգորդ, որն այն ժամանակ ոչ ոք չէր ճանաչել։ Խորհրդային Միության կազմում գոյության տարիները հռչակվեցին որպես Ռուսաստանի կողմից օկուպացիայի տարիներ;
– Հայաստանի Հանրապետության կողմից Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքային ամբողջականության և գոյություն ունեցող սահմանների ճանաչումը Անկախ Պետությունների Միության (ԱՊՀ) ստեղծման մասին 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ի հռչակագրի շրջանակներում: Հայաստանն այստեղ նույնպես չի արտահայտել ԱՊՀ շրջանակներում ԼՂՀ հարցում Ադրբեջանի հետ տարաձայնությունների և կոնֆլիկտի առկայության մասին։ Հայաստանի որոշումը Ադրբեջանին իրավունք տվեց ռազմական ուժ կիրառել Լեռնային Ղարաբաղի դեմ;
– Արտաքին քաղաքական համատեքստում Հայաստանի քաղաքականությունը նույնպես կոնկրետ բնույթ ստացավ անմիջապես այն բանից հետո, երբ երկրի նախագահը հայտարարեց «Թուրքիայի հետ հաշտեցումը» որպես արտաքին քաղաքականության ռազմավարական նպատակ, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ Ադրբեջանի հետ հակասությունները՝ որպես առանցքային խնդիր Հայաստանի զարգացման հարցում;
– Փաստորեն, ԽՍՀՄ փլուզման փուլում ի հայտ եկած քաղաքական ինքնորոշման հնարավորությունը հայ ժողովուրդը բաց թողեց։ Ինքնորոշման ռազմավարական ճակատագրական իմաստը չի գիտակցվել Հայաստանի Հանրապետության նոր քաղաքական վերնախավի կողմից։ Հայ ժողովրդի ինքնուրույն գոյության հույսերը կապված էին արտաքին ուժերի, առաջին հերթին՝ Ռուսաստանի քաղաքական օրակարգերին մասնակցելու սկզբունքի հետ։ Գործնականում, ժամանակի ընթացքում մերժվեց ինքնիշխան քաղաքականությունը` հօգուտ Ռուսաստանի ռազմական, ապա տնտեսական կառույցներին Հայաստանի առավելագույն ինտեգրման;
– Այնուհետև, 1992 թվականի սկզբին Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի միջազգայնացման և ԵԱՀԽ-ի կողմից հակամարտության կարգավորման գործընթաց մտնելու ժամանակաշրջանում Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը ներկայացրեց որպես Ադրբեջանում ազգային փոքրամասնության խնդիր: Այսպիսով, Ադրբեջանը հնարավորություն ստացավ միանալ ԵԱՀԽ-ին և Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը ներկայացնել որպես Հայաստանի տարածքային պահանջ Ադրբեջանին;
– 1992 թվականի փետրվարին, միջազգային ճանաչում ստանալուց և ԵԱՀԽ-ին անդամակցելուց հետո, Ադրբեջանը պատերազմ սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի դեմ, որը պարտվեց 1994 թվականին։ 1994 թվականի մայիսի 12-ին Ադրբեջանի, ԼՂՀ-ի և Հայաստանի միջև կնքվեց զինադադարի պայմանագիր։ ԼՂՀ-ի և Ադրբեջանի միջև տեղի ունեցավ տարածքային տարանջատում։ ԼՂՀ տարածքը գտնվում էր Հայաստանի լիակատար վերահսկողության տակ, իսկ ԼՂՀ տարածքի նկատմամբ բոլոր իրավունքները մնում էին Ադրբեջանի ձեռքին, ինչպես պատերազմից առաջ։ Հակամարտող կողմերի միջև իրավունքների բաշխման համակարգում փոփոխություններ չեղան։
1993 թվականից Թուրքիան փակեց Հայաստանի հետ սահմանը, սակայն ռազմական գործողություններին որեւէ այլ մասնակցություն չունեցավ։ Ստատուս-քվոն նկարագրված վիճակում մնաց մինչև 2020 թվականը։ Կովկասյան տարածաշրջանի իրավիճակով շահագրգիռ բոլոր հաստատությունների հարաբերությունները տասնամյակներ շարունակ կարգավորվել են Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը լուծելու համար ստեղծված ԵԱՀԽ Մինսկի կոնֆերանսի (ի դեմս Մինսկի խմբի) բանակցությունների շրջանակներում։
Թուրքիայի հետ խնդիրների լուծման հայկական հայեցակարգերը և Հարավային Կովկասում հետխորհրդային իրողությունների ձևավորումը
Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հայեցակարգի ձևավորման ձախողումները բխում էին այս խնդրի բուն էության իռացիոնալ գնահատականներից և, համապատասխանաբար, խնդրի ոչ ճիշտ ձևակերպումից։ Մինչ այժմ կենսունակ են այս խնդրի լուծման երկու հիմնական մոտեցում և խնդրի համապատասխան ձևակերպում.
Ա. Հայաստանի և հայերի նկատմամբ Ռուսաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունների շրջանակներում (հարաբերությունների եռանկյունում) առաջարկվում է միակողմանի ընդունել թուրքերի բոլոր պահանջները (մինչև անվերապահ կապիտուլյացիա) և այդպիսով ռուսներին զրկել թուրքերի հետ հարաբերություններում հայերի խնդիրները շահարկելու մեխանիզմից։ Այսինքն՝ առաջարկվում է խարխլել ռուսական վերջին երկու հարյուր տարվա քաղաքականության հիմքերը։ Նման մոտեցման կողմնակիցները կարծում են, որ ռուս-թուրքական հարաբերություններում կողմերից մեկի դիրքորոշման ընդունումը հնարավոր է, և որ հայերը կարող են գլուխ հանել դրանից։ Քննարկումներում երբեմն նշվում է այդ հայեցակարգերից մեկը՝ «երրորդ ուժի բացառումը», այսինքն՝ Ռուսաստանի բացառումը հայերի և թուրքերի միջև բանակցություններից։
Բ. Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման երկրորդ մոտեցումը հանգում է պատմությունից մնացած Հայկական հարցի խնդիրների քաղաքականացմանը՝ 1915 թվականի ցեղասպանության խնդրին և 1920 թվականի Սևրի կոնգրեսի որոշմանը Օսմանյան կայսրության տարածքային տարանջատման մասին։ Ենթադրվում է, որ այդ թեմաները միջազգային իրավական հարթություն բերելը կարող է հաջողություն ապահովել Հայաստանին՝ Թուրքիայի հետ սեփական պայմաններով հարաբերությունները կարգավորելու համար, ներառյալ իրավական, նյութական և տարածքային փոխհատուցումները Թուրքիայից։
Այս հայեցակարգի շրջանակներում իրական առաջընթաց արձանագրվեց երկու ուղղությամբ՝ 1970-ականներին ԱՍԱԼԱ-ի (Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակի) ստեղծումը և տասնյակ երկրների, հիմնականում արևմտյան երկրների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը: Այս գործընթացները իրական ազդեցություն չեն թողել հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման խնդրի վրա։
1988-91 թվականներին վերը նկարագրված տեսական մոտեցումների ֆոնին ՄԻԱՑՈՒՄ-ի հիմնախնդրի առաջացումը՝ նախկին Հայկական ԽՍՀ-ի և ԼՂԻՄ-ի վերամիավորման հիման վրա Հայկական պետության ձևավորումը, թարմացրեց պատմական խնդիրների թեման Հայաստանի Հանրապետության գործնական քաղաքականության մեջ։ Հասարակական-քաղաքական շրջանակներում բուռն բանավեճ սկսեց Հայաստանի պետական քաղաքականության մեջ այս կամ այն մոտեցումների կիրառման նպատակահարմարության շուրջ։ Արդյունքում, մի քանի տարիների ընթացքում ձևավորվեց հիբրիդային հայեցակարգ՝ երկու հայկական պետությունների՝ Հայաստանի Հանրապետության և Արցախի Հանրապետության ռազմավարություն՝ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանն աջակցությամբ։ Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ հարաբերություններն առաջարկվեց կարգավորել ԵԱՀԽ Մինսկի գործընթացի շրջանակներում։ 1994-ի Ղարաբաղյան պատերազմում Ադրբեջանի պարտությունը, ինչպես նաև Հայաստանի և Ադրբեջանի մուտքը Անկախ Պետությունների Միություն «սառեցրին» հայ-թուրքական հարաբերությունների թեման երկար տարիներ։ Հայաստանը շրջափակման մեջ պահող Թուրքիայի քաղաքականության մեջ ի հայտ եկավ մի թեզ. «Թուրքիայի և Հայաստանի հարաբերությունների կարգավորումը հնարավոր է միայն Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման դեպքում, վերջինիս պայմաններով»։
Կովկասյան տարածաշրջանի երկրների և նրա տարածաշրջանային հարևանների քաղաքականության արմատական շրջադարձի սկիզբը դրվեց 2008 թվականին սերբական Կոսովոյի շրջանի միջազգային ճանաչման և ի պատասխան՝ Ռուսաստանի կողմից վրացական Աբխազիայի և Հարավային Օսիայի գավառների միակողմանի ճանաչման փաստով։ Այդ պահից սկսած՝ 2009 թվականին նկատվեց Թուրքիայի ակտիվացման գործընթացը կովկասյան տարածաշրջանում։ Թուրքիայի և Հայաստանի միջև միջազգային միջնորդությամբ բանակցությունների գործընթաց սկսեց՝ այս երկրների միջև հարաբերությունների կարգավորման սկզբունքների վերաբերյալ արձանագրություններ կազմելու համար։ Միևնույն ժամանակ, Թուրքիան բանակցություններ սկսեց Ադրբեջանի հետ ռազմական դաշինք կնքելու շուրջ։ 2010 թվականին նման պայմանագիր կնքվեց։ Միաժամանակ, կտրուկ փոփոխություններ տեղի ունեցան տարածաշրջանի երկրների նկատմամբ Ռուսաստանի քաղաքականության մեջ։ Ռուսաստանը սկսեց ծանր հարձակողական զինատեսակների զանգվածային մատակարարումներն Ադրբեջանին։
Թուրքիայի և Ռուսաստանի քաղաքականության ևս մեկ շրջադարձ նկատվեց 2015 թվականին, երբ այս երկրների միջև հարաբերությունները կտրուկ վատթարացան Սիրիա ռուսական զորքերի մուտքից հետո։ Այս երկրում շահերի բախումը հանգեցրեց մի շարք իրադարձությունների՝ թուրքերը Սիրիայի հետ սահմանին խոցեցին ռուսական ռազմական ինքնաթիռը, սպանեցին Ռուսաստանի դեսպանին։ Թուրքիայի հետ Ռուսաստանի հարաբերությունները, սակայն, որոնք մոտենում էին լիակատար խզման, մերձեցման փուլ մտան Թուրքիայում ձախողված ռազմական հեղաշրջումից հետո։ Ռուսաստանը Սիրիայի և Լիբիայի հարցերում մոդերատորություն սկսեց, Թուրքիայի հետ համագործակցություն հաստատելով այս երկրներում գործընթացների վերահսկման բավական բարդ հարցերի շուրջ։
Ուկրաինայում իրավիճակի հարցում արևմտյան երկրների հետ Ռուսաստանի աճող հակասությունները վերջնականապես որոշեցին ռուսական քաղաքականության ուղին։ 2020 թվականին Ռուսաստանի, Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև ձևավորվեց չհայտարարված դաշինք, որը հանգեցրեց Լեռնային Ղարաբաղում 26-ամյա ստատուս քվոյի փոփոխությանը։ Երեք տարվա ընթացքում այս երկրների համատեղ գործողություններով Լեռնային Ղարաբաղը հայաթափվեց, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը, որպես քաղաքական խնդիր, հասցվեց ինքնալուծարման։
Դեռ Լեռնային Ղարաբաղից հայերի ելքից առաջ նրա անմիջական հարևանությամբ ստեղծվեց ռուս-թուրքական համատեղ դիտակետ, որը փաստացի օրինականացրեց Թուրքիայի ռազմական ներկայությունը Հարավային Կովկասում։ Սիրիայում գործընթացների համատեղ վերահսկողության պրակտիկան տեղափոխվեց այստեղ։
Նոր իրավիճակ Հարավային Կովկասի երկրների և նրա հարևանների՝ Ռուսաստանի, Թուրքիայի, Իրանի հարաբերություններում. Հայաստանը գտնվում է արևմտյան երկրների հետ տարածաշրջանային տերությունների դիմակայության կենտրոնում։
2022 թվականի փետրվարին ռուսական զորքերի մուտքն Ուկրաինայի տարածք և արևմտյան երկրների և Ռուսաստանի միջև գլոբալ առճակատման ձևավորումն արմատապես փոխեցին իրավիճակը Հարավային Կովկասում։ Ադրբեջանը Ռուսաստանի հետ ռազմավարական համագործակցության պայմանագիր կնքեց։ 2022 թվականի սեպտեմբերին ադրբեջանական բանակը սկսեց գրավել Հայաստանի ինքնիշխան տարածքները։ Ոչ ՀԱՊԿ-ը, ոչ Ռուսաստանը չհակազդեցին և օգնություն չցուցաբերեցին Հայաստանին։ Ռուսաստանը հրաժարվեց Հայաստանին փոխանցել նախկինում գնված սպառազինությունը։ Ռուսաստանի և Հայաստանի հարաբերությունները սկսեցին կտրուկ վատթարանալ։ Հայաստանը կանգնեց իր անվտանգության ապահովման այլընտրանքային աղբյուրների ընտրության առաջ։
Հույսերը, թե Լեռնային Ղարաբաղի լուծարումը բավարար պայման կդառնա Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ հաշտության համար, նույնպես չեն արդարացվում. պատմական հակառակորդները ավելի ու ավելի շատ նոր պայմաններ են առաջադրում բարիդրացիության համար։ Առաջին հերթին նրանք փորձում են հասնել Նախիջեւանի հետ Հայաստանի վերահսկողությունից դուրս ցամաքային կապի հաստատմանը։ Երկրորդ, նրանք ձգտում են քաղաքական դիսկուրս մտցնել Հայաստանում ժողովրդագրական իրավիճակի վերականգնման սկզբունքը (ադրբեջանական բնակչության վերադարձ): Միաժամանակ նրանք Հայաստանից պահանջում են ընդունել նոր Սահմանադրություն Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի պայմաններով։ Հայաստանը նրանք կոչում են «Արևմտյան Ադրբեջան։
Հասկանալի է, որ թուրքերի հետ «հաշտության» նման պայմանները հայկական պետականության ավարտի սկիզբն են։ Ըստ այդմ, Հայաստանի իշխանությունների բոլոր հույսերը կապվում են արևմտյան տերությունների, առաջին հերթին ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի հետ։ Սակայն առայժմ, այս տերությունների բավական հակասական քաղաքականության ֆոնին, Հայաստանի խաղաղության քաղաքական կուրսը թեքվում է դեպի «խաղաղություն ամեն գնով» բանաձեւը։ Համենայնդեպս, «անզորության» գաղափարի քարոզչությունը շարունակում է թափ հավաքել։ Քաղաքական վերնախավի և բնակչության լայն շերտերում գնալով ավելի է խորանում այն կեղծ համոզմունքը, թե կարելի է ապահովել սեփական անվտանգությունը՝ զիջումների գնալով առանց կարմիր գծերի։
Հարավային Կովկասի հարևանները Հայաստանից պահանջում են հրաժարվել արևմտյան տերություններին տարածաշրջան հրավիրելուց։ Նրանք պահանջում են, որ Հայաստանը լուծի իր խնդիրները բացառապես իրենց հետ համագործակցության շրջանակներում։ Մինչ այժմ, տարածաշրջանում խաղաղության հաստատման հարցում հարեւանների մոտ ոչինչ չի ստացվել։ Առայժմ բոլորն ուզում են իրենց հարցերը լուծել հայերի հաշվին։ Հայերը, սակայն, չեն կարողանում գտնել այլոց պահանջներից պաշտպանվելու բաղադրատոմսը։
Շահերի և ուժերի հարաբերակցությունը տարածաշրջանում արմատապես փոխվել է։ Հայաստանի դաշնակից Ռուսաստանը դարձել է Հայաստանի գլխավոր սպառնալիքներից մեկը։ Հայաստանը հայտնվել է բազմակողմ ռազմաքաղաքական ճնշման տակ։ Օրակարգ է մտել Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխանությանն ու տարածքային ամբողջականությանը սպառնացող վտանգների թեման։
Թուրքիայի և Ադրբեջանի քաղաքական օրակարգում 2025 թվականին երկու երկրների բանակները միավորելու ծրագրերը սպառնում են ամբողջությամբ փոխել քաղաքական մթնոլորտը տարածաշրջանում, և ոչ միայն Հայաստանի համար։
Ադրբեջանը թուրքական էքսպանսիոնիզմի քաղաքականության համախմբման կենտրոնն է։
Պատահական չէ Թուրքիայի՝ իր ազդեցությունն ուժեղացնելու ծրագրերում Ադրբեջանի ընտրությունը որպես առանցքային սուբյեկտ։ Նման դերակատարման հարցում Ադրբեջանի պատրաստակամությունը միանգամայն կանխատեսելի էր։
Իրականությունն այն է, որ 1991 թվականին, Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, հավակնելով առավել ընդարձակ տարածքների, այս սուբյեկտը սկսեց ագրեսիվ պատերազմ, որի արդյունքում փլուզվեց։ Պետությունն այդպես էլ չկայացավ և զավթվեց Ալիևների ընտանեկան կլանի կողմից։ 2010 թվականից Թուրքիան սկսեց գաղութացնել այդ տարածքը և ահաբեկչական խմբավորում ստեղծել դրա վրա։ Թուրքական այս ծրագրերում ներգրավվել են տեղական բնակչությունը և խամաճիկ ռեժիմը, ինչը հանգեցրել է դրա տարածքում տիպիկ ահաբեկչական կազմավորման ձևավորմանը։ Այդպիսին է մնում այն մինչ օրս։ Թուրքիայի զինված ուժերում Ադրբեջանական Հանրապետության զինված ուժերի օրենսդրական մակարդակով ներգրավվածությունը միայն հաստատում է, որ այդ սուբյեկտի հիմնական գործառույթը Թուրքիայի շահերին ծառայող էքսպանսիան է։
Ադրբեջանի Հանրապետության հիմնական գաղափարախոսությունը թյուրքական նացիզմն է։ Շիա մահմեդականությանը ֆորմալ պատկանելությունը նշանակություն չունի: Ադրբեջանական նացիզմը հիմնված է էթնիկական գերազանցության և հարևան պետությունների տարածքում մենաշնորհային իրավունքների գաղափարի վրա։ Բոլոր հարևան ժողովուրդները հայտարարվել են ադրբեջանական ազգի թշնամիներ և նրա իրավունքները յուրացնողներ։ Նման գաղափարախոսությունը նպատակ է հետապնդում ապահովել բնակչության գաղափարական պատրաստակամությունը՝ իրականացնելու ցանկացած էքսպանսիոնիստական ռազմավարություն։
Հայաստանն ու Ադրբեջանին հարող երկրները չեն կարող անտեսել այս հանգամանքները։ Նման սուբյեկտի առաջացումն ու հզորացումը վտանգ է ներկայացնում ողջ տարածաշրջանի համար:
Մանվել Սարգսյան, քաղաքագետ
