16 Şubat 2016 tarihin de BM, Atom Enerjisi Ajansının uzmanlarının, İran’ın, 5+1 ülkeleriyle, Temmuz 2015 de imzaladığı Viyana anlaşmasının bütün koşullarını yerine getirdiği görülmüştür, açıklamasıyla, 2006 yılından bu tarafa BM tarafından maruz bırakılan ekonomik, politik ve teknoloji ambargosu kalkmış oldu. İran’a, 1979 İslami devrimden hemen sonra, Tahran da, ABD büyükelçiliğinin basılmasından bu tarafa ABD tarafından ambargo uygulanmaktadır. Bu son karar, İran’ı rahatlatacaktır, ancak ABD, İran üzerindeki bütün ambargolarını kaldırmamıştır. Silah ve silah teknolojisi ambargosu devam etmektedir. Bu yeni durumu veya yeni İran’ı üç farklı açıdan incelemek istiyoruz.
Birincisi İran’ın iç işleri açısından: İran da önemli bir güce sahip olan radikaller, ABD ile varılan anlaşmaya karşı öfke ve kin duymaktadırlar. Bunun iki temel nedeni vardır, birincisi rejimin ve onu ayakta tutan radikallerin temel dayanağı ve ideolojik besin kaynağı, ABD ve Yahudi karşıtlığıdır, şimdi ABD ile yapılan anlaşma bu dayanağı ortadan kaldırmakta rejimin geleceğini tehlikeye düşürmektedir. İkincisi, ambargo düzeni, bu radikallere iş ve propaganda kapıları ve fırsatları açıyordu, oysaki yeni düzende yatırımlar, ticari bağlantılar, ekonominin dışa açılması batılılarla rekabet prensiplerine uygun olacaktır, dolaysıyla kendilerinin şansı azalacaktır. İran halkı, din adamı olmamakla birlikte son derece katı bir radikal olan Ahmedinejat’ın döneminde halkın ve devletin iyice yoksullaştığını ve dünya da yalnızlaştığını düşünmektedir. Oysaki gelmiş geçmiş en dürüst başkan olduğu konusunda herkes hem fikir. 26 Şubatta meclis seçimi yapılacaktır. Halk ambargonun kalkmasını sevinçle karşılamıştır. Ruhani halkın sempatisini oya dönüştürecek mi ve radikaller neler yapacak göreceğiz.
İkinci olarak bölgesel açıdan: İran, orta doğuda başat aktörlerden biri olmakla birlikte, bununla yetinmeyip bölge lideri olma peşindedir. Bunu gerçekleştirmek için de yıllardır, gelirinin önemli bir kısmını bu uğurda harcamaktadır. Bölge içi ve dışında hiçbir ülke İran’ın güvenliğini tehdit etmemektedir. Önceleri bölgede mezhep kavgası yoktu, ama şimdi mezhep savaşları yapılmaktadır. Bölgede mezheplerin bu kadar öne çıkmasında İran tek başına sorumlu olmamakla birlikte bir ölçüde payı vardır. İran ordusu, Yemen, ve Suriye de savaşmaktadır. Irak ta İran askerleri konuşlanmıştır. Lübnan da silahlandırdığı, Şii Hizbullah vasıtasıyla Lübnan devletini kontrol etmektedir. Suudi Arabistan ile ciddi gerginlik için de, Türkiye ile de ip sırtında ilişkisi var, koptu kopacak. Ambargonun kalkmasıyla petrol ve gaz satışından elde edeceği paraları bölgenin en yoksul halkı haline gelen kendi vatandaşlarına mı yoksa yeni maceralar için silah ve silah sanayine mi harcayacak göreceğiz. İran’a uygulanan ambargonun kalkması, Türkiye başta olmak üzere bölge ülkelerine yararlı olabilir. Tek şartı rasyonel politikalar ve davranışlar.
Üçüncü olarak uluslararası ilişkiler açısından : İran’ın, 5+1 ülkeleriyle anlaşmış olması, bütün sorunlarını çözdü anlamına gelmemektedir. Obama, İran ile anlaşma yaptı ama cumhuriyetçiler ve özellikle de Neo-conlar bu anlaşmaya karşılar. Örneğin gazeteci ve eski kongre üyesi Joe Scarborough, İran’a “Obama gidince gününüzü göreceksiniz, 300 gün kaldı” diyerek İsrail yanlısı Amerikanlıların tavrını göstermektedir. Uzak Asya’nın önemli ülkelerinden nükleer güç Pakistan’ın genelkurmay başkanı Rahil Şerif, İran -Suudi gerginliği konusunda “Suudilere zarar verirse İran’ı haritadan sileriz” diyecek kadar net bir tarafgirliği vardır. Pakistan ciddiye alınması gereken nükleer bir güçtür. İran yeni dönemde petrol ve gazını önemli bir tüketime sahip Hindistan’a satmayı planlamaktadır. Ancak Hindistan ile sorunlar yaşayan Çin ve Pakistan bu alışverişten memnun kalmayacağı muhakkaktır. İran’ın Kuzey Kore ile ilişkisi, batı, Japonya ve Güney Kore’nin de hoşuna gitmeyecektir. İran’ın politikaları her ne hikmetse birilerini ciddi mana da rahatsız edecek niteliktedir. Yeni İran eskisi gibi yapmaya devam ettiği müddetçe, yeni ve daha tehlikeli sorunlar yaşayacaktır. Umarız kardeş İran ve bölge halkı karlı çıkar.
Haydar ÇAkmak/yeniçağ
