Eritre eski Yunanca bir kelime ve Kızıl Deniz anlamında. Kanuni Sultan Süleyman zamanında, Özdemir Paşa ve oğlu Özdemiroğlu Osman Paşa komutasındaki Türk kuvvetleri, Doğu Afrika’da Eritre, Cibuti, Somali, Sudan kıyıları ve Habeşistan’ın bir bölümünü Osmanlı topraklarına katmışlardır. Böylece, Kuzey Afrika’dan sonra, Doğu Afrika toprakları ya doğrudan doğruya ilhak edilmiş ya da İstanbul’a tabiiyet yolu ile bağlanmış, bu bölge idari tasnifte Habeş Eyaleti olarak adlandırılmıştı. Kızıldeniz kıyısındaki Habeş Eyaleti; Afrika’daki Massawa, Hergigo, Sevakin ve günümüzde Eritre sınırlarına dahil iç bölgelerini, Zeila ve batı Somaliland bölgelerini de kapsıyordu. Birinci Dünya savaşı öncesinde İtalyanların Habeşistan’ı işgali, bir Osmanlı paşasının Habeş ordusuna sevk ve idare etmesi söz konusudur. 1935-1936 yıllarında yaşanan İtalya Habeşistan Savası, Türk kamuoyunda büyük bir ilgiyle izlenmiştir. Habeş-İtalyan gerilimi 1935 Mayıs ayından itibaren Türkiye’de yayınlanan gazetelerde önemli bir yer tutmuş, bunda; bir taraftan Türkiye-İtalya ilişkilerinin iyice gerginleştiği bir dönemde meydana gelmesi, diğer taraftan da 1.Dünya Savaşı’nın önde gelen komutanlarından Vehip Paşa’nın Habeş ordusunda görev alması etkili olmuştur.

Türk Dışişleri görevlileri de savaş öncesinden başlayarak gerek raporlarla, gerekse yabancı gazetelerdeki haberleri tercüme ederek Başbakanlık ve Cumhurbaşkanlığı (Mustafa Kemal Atatürk) makamlarını bilgilendirmişlerdir. Bir Türk komutanın Habeş ordusunda görev alması dünya kamuoyunda ses getirmiş, Vehip Pasa ile ilgili haberler Time basta olmak üzere çeşitli yabancı süreli yayınlarda yer bulmuştur. Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Habeşistan ile İtalya arasındaki gerginliği ve daha sonra da yaşanan savası yakından izlemiştir.(1) Vehib Paşa’yı Habeşistan’a İngilizler gönderdiği ve Müslüman askerlerin Hıristiyan İtalyanlara karşı zorlu mücadelesinin büyük komutanı, İngilizlerin adamı çıktığı iddiaları yaygındır.(2) İngiltere, 1940 sonunda Süveyş yolunu açmak gayesiyle İtalya Doğu Afrika’sını parçalamak için harekete geçti. Fransızların desteği ile 1941 senesinde Eritre topraklarını ele geçirdi. İkinci Dünya Savaşından 1952’ye kadar İngiltere hâkimiyeti altında kalan Eritre aynı yıl özerk bir bölge olarak Etiyopya’nın meydana getirdiği federasyona katıldı. Türkiye, 1993’te bağımsızlığını kazanmasının ardından Eritre’yi tanıyan ilk ülkelerden biridir. 2007’de Eritre’nin başkenti Asmara’da bir Fahri Konsolosluk açıldı. Sonrasında 1 Kasım 2013’te Türkiye’nin Asmara Büyükelçiliği açıldı. Ancak Eritre’nin Türkiye’de bir temsilciliği yoktur, Doha Büyükelçiliği yetkilidir ve Türk makamlarınca tanınmıştır. 2016’da Eritre’ye Türkiye’nin ihracatı 15,6 milyon ABD Doları civarında gerçekleşmiş, ithalatı ise 2,3 milyon ABD Doları olmuştur. Türkiye’nin Eritre’ye ihracatında başlıca ürünler, elektrikli ev eşyaları, gıda maddeleri ve hazır giyimden oluşmaktadır. THY, 19 Ağustos 2014 tarihinden itibaren haftada 3 sefer olmak üzere İstanbul-Asmara uçuşlarını gerçekleştiriyor. Halen yirmiye yakın Eritreli öğrenci Türkiye Bursları ile yüksek lisans-doktora eğitimi görüyor.

Eritre “sosyalist” bir ülke. Kıtadaki ABD askeri komutanlığı AFRICOM’la herhangi bir ilişkisi olmayan sadece iki devletten biri diğeri de Zimbabwe’dir. Bazı çevrelere göre Eritre’nin kararlı bağımsızlığı onu emperyalizmin hedef tahtasına oturtmuştur. Bu nedenle Eritre “Afrika’nın Kübası”dır ve ABD Eritre’ye karşı düşmanca tavırlar sergileyebiliyor. Eritrelilerin yaklaşık yarısı Tigrayan’dır. Eritre devlet başkanı Isaias Afewerki’de bu etnik gruptandır. Bu etnik grup Etiyopya’nın dördüncü büyük etnik toplumu olup Addis Ababa’daki iktidar partisini yönetiyor. (3) Eritre bağımsızlığını 1991’de yapılan bir referandum sonrasında hukuken ve fiilen 1993’te elde etti ve Issayas Afewerki (Esyas Afruki) ilk devlet başkanı oldu. Eritre’de dış dünyaya kapalı bir yönetim iktidarda. Eritre’de, Etiyopya ile 1998 yılından bu yana tedirgin bir sınır çatışmasının bir sonucu olarak bir savaş temelleri üzerinde kendini bulduğu gerekçesiyle Eritre Anayasa taslağının uygulanması süresiz olarak beklemeye alındı. Tüm yazılı ve görsel basın yani medya biçimlerini şu anda hükümet tarafından kontrol ediliyor. Özel sermayeli haber medyası olmayan tek Afrika ülkesi Eritre’dir. Eritre’de yerel bir sosyalist yönetim mevcut. Hatta devlet başkanın Isaias Afewerki’de bizdeki Aydınlıkçılar gibi Maocu bir çizgiden geliyor. Deyim yerindeyse Eritre’nin Doğu Perinçek’i. 1966’da Eritre Kurtuluş Cephesi’ne (ELF) katılan Isaias Afewerki daha gelişmiş askeri eğitim almak için dört arkadaşı ile birlikte Çin’e gönderildi. Çine gittiklerinde Çinde Mao Zedong ve Zhou Enlai’den sonra Çin’in en güçlü üçüncü adamı Liu Shaoqi’ın tasfiye ediliyordu. Çin’deki iktidar mücadelesine tanıklık ettiler. Dört yıl sonra ELF ordu komutanı olarak atandı. Ancak, uzlaşmaz bir ideolojik ve taktik farklılıkları gerekçe göstererek, kendisi ve ELF’den ayrılmış küçük bir grup savaşçı ile beraber genelde Hıritiyanlı kökenli muhaliflerden oluşan Eritre Halk Kurtuluş Cephesi (EPLF) olarak adlandırılan başka bir birlik kurmuştu.(4)

Avrupa’ya sığınan Afrika kökenli mültecilerin büyük çoğunluğu Eritre vatandaşı. Sınır Tanımayan Gazeteciler Derneği, insan hakları ihlali ve basın özgürlüğü konusunda Eritre’yi en son sırada değerlendiriyor.(5) Bu nedenle olsa gerek Eritre’den iltica etmek isteyenler hayli fazla. Eritre’nin komşuları (Sudan, Etiyopya, Yemen ve Cibuti) ile sınır sorunları ve çatışmalar yıllar öncesine dayanıyor. Eritre ve Yemen’in, Kızıldeniz’de bulunan adaların paylaşımı ile ilgili yaşadıkları sorun halen belleklerde yerini koruyor. Eritre, Kızıldeniz’de bulunan adalar üzerindeki ülkesel egemenlik iddiasını, yüzyıldan daha gerilere uzanan egemenlik zincirine ve devletler hukukunun etkin işgal ilkesine dayandırmıştı.(6) Sınır sorunları sadece Eritre’ye özgü değil. Başta Etiyopya ile Eritre, Sudan ile Güney Sudan, Somali ile Etiyopya, Mısır ile Sudan olmak üzere Afrika ülkelerinde sınır sorunları baş gösteriyor. Sınır sorunlarının perde arkasında bölgeye yerleşmek isteyen küresel emperyalist odakların rekabetleri var. Çünkü Süveyş Kanalı-Kızıldeniz-Basra Körfezi hattında dünya petrol yollarına hâkimiyet açısından en stratejik nokta olarak belirtilen Etyopya, Somali, Eritre ve Cibuti’nin oluşturduğu Afrika Boynuzu, tüm güçlerin stratejik mücadelesine sahne olan bir bölge. 2008’de Cibuti-Eritre arasındaki sınır ihtilafında, Katar arabuluculuk rolü üslenmişti. İki ülke sınırına yüzlerce asker konuşlandıran Katar yönetimi, tarafları 2011 yılında Doha’da bir barış anlaşması imzalamaya ikna etmişti. Katar sınır bölgesinde yaklaşık 450 Katarlı barış gücü askeri bulunduruyordu. Katar birliklerinin çekilmesinin ardından Eritre’nin tartışmalı bölgeye girdiği haberi ajanslara düşmüştü. (7)

Eritre sözde Soyalist bir ülke ama ne Rusya ne de Çin’in bu ülkede askeri varlığı yok. Eritre’de Sawara Dağında İsrail’e ait bir dinleme istasyonu ve Dahlak Adasında İsrail Deniz Kuvvetleri’ne ait limanlar mevcut. İsrail’in düşmanı İran’ında Eritre sınırları içerisinde başta Assab bölgesi olmak üzere ait askeri üsleri bulunuyor.(8) Eritre İran için stratejik açıdan bulunmaz bir nimet. Çünkü ülkesindeki üsler sayesinde İran’a Kızıldeniz’de hareket imkânı veriyor. İran Devrim Muhafızları Ordusu Komutan Yardımcısı General Hüseyin Selami’nin 10.08.2015’te, “Bugün çatışma alanımız Akdeniz, Babu’l Mendeb ve Kızıldeniz’dir. Biz günden güne gelişen geniş bir bölgenin coğrafi derinliğinde çatışıyoruz” demesi İran’ın Eritre’deki askeri varlığına verdiği önemi gösteriyor.(9) Bab’ül Mendeb’in önemi ne biliyor musunuz? Kızıldeniz’i Aden Körfezi’ne bağlayan bu boğaz, aynı zamanda Afrika ile Arap Yarımadası’nı birbirinden ayırıyor. Kuzeydoğu kıyısında Yemen, güneybatı kıyısında ise Cibuti yer alıyor. Bab’ül Mendeb ise “hüzün kapısı” anlamında.(10) İsrail’in Eritre’ye yerleşmesinde ve iyi ilişkiler geliştirmesinde Etiyopya’dan götürdüğü Falaşalar’ın etkili olduğu ileri sürülüyor.

Eritre’nin sınır sorunu yaşadığı Cibuti de Cibuti’de Fransa ve ABD’ye ait askeri üslerin yanı sıra Çin askeri üssü de bulunuyor. Çin, Afrika ülkelerinin en önemli partnerlerinden biri. 54 Afrika ülkesinin tamamında neredeyse yatırımı var. Hatta birbirine düşman Afrika ülkeleri ile de ortak iş yapabiliyor. Bu durumun en önemli kanıtı Etiyopya ve Eritre ile Çin’in kurduğu ilişkiler. Çin ordu personelini taşıyan gemiler Çin’in bir denizaşırı ülkede kuracağı ilk askeri üs için geçtiğimiz ay Zhanjiang kentinden Cibuti’ye doğru yola çıkmıştı. Afrika Boynuzu’nda Etiyopya, Eritre ve Somali ile komşu olan Cibuti, Kızıldeniz’in güney girişinde stratejik bir konumda yer alıyor. Çin’in ilk kez denizaşırı bir ülkede askeri üssü olacak.(11) Çin jeopolitiğine göre Afrika hammadde deposu. Çin’in Cibuti’de askeri üs (bir deniz üssü) açması deniz yollarını kontrol etmesini sağlayacak. Çünkü Eritre, Etiyopya, Somali ve Yemen’le komşu olan Cibuti; korsanların uğrak yeri ve bu fiili durumda Çin’e güvenlik gerekçesi sunuyor. Cibuti’de ABD, Fransa ve Çin askeri üslerinin konuşlandırılması Afrika Boynuzundaki uluslararası rekabetin büyüklüğünü gözler önüne seriyor. Afrika boynuzu uluslararası çatışmanın merkez üssü olmaya aday. Bu coğrafyada çıkacak çatışma bütün bölgeyi etkileyebilecek potansiyelde. ABD, Eritre’yi etkisizleştirmek ve uluslararası platformlarda yalnızlaştırmak için teröre destek veren devletler listesine koymakla tehdit ediyor. Nitekim bunun farkında olan Eritre Cumhurbaşkanı İsaias Afewerki, “ABD, Eritre ile komşuları Etiyopya, Yemen ve Cibuti arasında sınır anlaşmazlıkları çıkarmak için vekalet savaşları yönetiyor” diyor.

Eritre’de Şeyh Ebu Süheyl Muhammed Salih başkanlığında Eritre İslami Islah Hareketi adı altında bir muhalefet mevcut. Ülkedeki en güçlü muhalif siyasi bir oluşum. Şeyh Ebu Süheyl Medine-i Münevvere’de bulunan İslam Üniversitesi mezunu. Kendisi ile yapılan söyleşilerde Eritre’nin, iki ülke arasında yaşanan sınır savaşından sonra Etiyopya’nın limanlarını kullanmasına izin vermediğinden şikâyetçi. Bu açıdan bakıldığında Etiyopya adına konuşuyormuş izlenimi uyandırıyor.(12) Türkiye’nin bu konuda deyim yerindeyse yaş tahtaya basmaması gerekiyor. Ümmetçilik gayretiyle ideolojik bir yaklaşım Eritre bazında Amerika’nın, İsrail’in, İran’ın ve hatta Suudi Arabistan’ın ekmeğine yağ sürebilir. Çünkü Suudi Arabistan; Afrika ülkelerinden devşirdiği kendi üniversitelerinden mezun ilahiyatçılar aracılığıyla Şii karşıtı bir Sünnilik inşa etmeye çalışıyor. Kızıldeniz’i kontrol edebilen İran üslerine karşı destek verdiği Eritreli İslami örgütler aracılığıyla mevcut yönetimi devirmek peşinde. Bu kirli mücadelede Türkiye’nin rolü ne idüğü belirsiz Suud politikalarının peşine düşmek yerine İslam kardeşliğini tesis etmek olmalı. Eritre Müslümanları ile ilişkiler geliştirilmeli, onlara imkânlar sunulmalı ve mevcut yönetimle barışmaları sağlanmalı. 1935-1936 yıllarında meydana gelen İtalyan-Habeşistan Savaşında Vehip Paşa’nın komutan olarak gönderilmesinde İngilizlerin rolü olduğu unutulmamalı. Bir Müslüman komutan vasıtasıyla İtalyanlara karsı Somali ve Eritre’deki Müslüman halkın desteğini sağlamayı amaçladıkları anlaşılan İngilizlerin bu misyonunu bugünde devam ettirmek isteyen odaklar vardır ve bunların tuzağına düşülmemelidir. Vehip Paşa olmak isteyen varsa Allah akıl fikir versin!

Bakınız:

1- Yüksel Nizamoğlu/ İtalya-Habeşistan Savası, Vehip Paşa ve Türkiye/ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi. II, (2011): 270-289-270/
2- http://yanyafbk.blogspot.com.tr/2011/12/vehip-kaci-pasa-hakkinda-bir-makale.html
3- http://www.newsweek.com/who-isaias-afwerki-eritreas-enigmatic-dictator-515761
4- http://www.turktoresi.com/viewtopic.php?f=29&t=2646
5- http://www.bbc.com/news/world-africa-13349076
6- Doç. Dr. Serap Akipek, Eritre – Yemen Hakem Kararı Işığında Kızıldeniz Adalarının Aidiyeti Sorunu
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/292/2657.pdf
7- http://www.reelpiyasalar.com/Haber/dunya/26431/katar-askerleri-sinirdan-cekilince-eritre-cibutiye-ilerledi.html
8- http://isyandan.org/diger/glen-ford-abd-afrikanin-kubasi-eritrede-libya-tarzi-rejim-degisikligi-hazirliyor/
9- http://www.haksozhaber.net/eritrede-israil-iran-ittifaki-43063h.htm
10- http://aa.com.tr/tr/dunya/catisma-alanimiz-akdeniz-babu-l-mendeb-ve-kizildeniz/17888
11- https://tr.sputniknews.com/foto/201707121029238848-cin-cibuti-askeri-us-ilk-asker/
12- http://www.dunyabulteni.net/index.php?aType=haber&ArticleID=80538

Ömür Çelikdönmez
Twitter:@oc32oc39
omurcelikdonmez@hotmail.com