Qaraxanlı ailəsi, türk kralı Əfrasiyab soyundan gəlir. Bilindiyi kimi türklər Türküstanda bəlli bir yerləri olmayan bir çox qəbilədən meydana gəlmişlərdir. Bu üzdən Qaraxanlı ailəsinin mənsubu olduğu qəbiləni sınırlandırmaq çətindir. Bəziləri Qaraxanlıların, Tiyan Şan dağının güneyini özlərinə yurd edən, daha sonra da buradan Batıya yönələn uyqur türkləri qəbiləsinə mənsub olduqları görüşündədirlər. Bertold, Qaraxanlıların Türküstanda bilinən üç türk qəbiləsindən birinə mənsub olduğunu söylər: 1- Yoğma-Kaşqarda yerləşən, uyqur ya da oğuz qəbiləsinə mənsub Yaqma qəbiləsi. 2- Ceyhun çayından Çinə qədər uzanan bölgədə məskun olan Çigil. 3- Tıraz (Talas) şəhərindən Doğuya doğru uzanan İslam şəhərləri sınırında yaşayan Qarluq boyu. Bu qəbilələrə, iki qəbilə daha əlavə edən bir başqa görüş bulunmaqdadır. Bu qəbilələr də türkmən və tavcu qəbilələridir. Bu görüşün sahibi, bütün ehtimalların göz önündə bulundurula biləcəyini qəbul etməkdədir. Bu görüşlərin hamısı doğrudur. Bu üzdən Qaraxanlıların sülaləsi Şaman olan Tavcu ailəsinin bir bölümü sayılan Qarluq xanidanına bağlanmaqdadır. Qarluq boy birliyini vücuda gətirən üç qövmün iki ən önəmli ünsürünü Çingil və Yaqma qövmləri təşkil edirdi. Qarluq 744-840 illərində uyqur birliyinə daxil olmuşdur. Eyni zamanda Qaraxanlılar siyasi ism olaraq bir də türkmən adını daşımışlar. Zəki Vəlidi də buna işarət etməkdədir. Qaraxanlı dövləti Orta Asiyada, Doğu və Batı Türküstan bölgələrində qurulmuşdur. Bu dövlət bəzi tarix kitablarında ”Dövləti-Ali-Əfrasiyab” (Əfrasiyab soyunun dövləti) və ”Dövləti-Xani Türküstan” adı ilə tanınır. ”İlkxaniyə” dövləti olaraq ismləndirirlər. Qurilər özlərini Zəhhak soyundan bildikləri kimi İlkxanlılar da özlərini Əfrasiyab soyundan bilirdilər. Bu silsilənin qurucularının bir neçəsinin adı ilkxan olduğundan İlkxanilər adı ilə də tanınmışlar. Qaraxanlı dönəminə çağdaş olan Kaşqarlı Mahmud isə, ona ”Xaqaniyə” dövləti adını verməkdədir. Qaraxanlı türkləri uyqurların varisi olaraq Kaşqarın güney batısında və batısında məskundular. Isıq gölünün çevrəsi onların vətəni idi. Qaraxanlıların islamiyyəti qəbul etmələri ilə o bölgənin durumu çox dəyişdi. İslamlaşma ilə türkləşmə Qaraxanlılarda eyni anlam daşımaqda idi. Qaraxanlılar X əsrin ortalarından XIII əsrin əvvəllərinə qədər Kaşqarda iqtidarda olmuşlar. Bartolda görə Qaraxanlılar oğuzların bir boyu olmuşdur. İslam ədəbiyatında adıkeçən ilk Qaraxanlı sultanı Buğra Xandır. Kaşqarın şahı olan Buğra, ölkəsində yaşayan xalqını İslam qurallarına görə yaşamağa çağırmışdı. Daha sonrakı illərdə ”Tarım”* vahələri, ”Çu” və ”Talas” çölləri onun soyu arasında paylaşılmışdır. Qaraxanlılar müsəlman olsalar da, farslara qarşı əski savaş xatirələrini unutmamışdılar. Bu üzdən də Samanilərlə savaşmaqdan vaz keçmirdilər. Başkəndi Balasaqun olan Buğra Xan 992-ci ildə Buxaraya saldırdı. Başkəndi Özkənd olan bir başqa Qaraxanlı padşahı Ərsalan İlk idi. 1013-cü ildə ölən Ərsalan İlk də bu kimi saldırılarda bulunmuşdu. O, 999-cu ildə bir fateh kimi Buxaraya girdi. Samanilərin son padşahı Abdulməlik Sanini əsir yaxalayaraq, Samani ərazilərini öz ölkəsinə qatdı. Ərsalan İlk öz qızını Sultan Mahmud Qəznəliyə ərə versə də, aralarındakı anlaşma uzun sürmədi. Möhkəm dövlət qurmuş olan Qaraxanlılar Kaşqar ölkəsindən əlavə əski ”Tukyu”, ”İli” və ”Çu” ölkələrini də öz yönətimləri altına aldılar. Qaraxanlılar Qəznəlilərə üstdən aşağı baxır və onları özlərinin əski kölələri kimi görürdülər. Mahmud Qəznəli də öz yönətiminə Əfqanistanı, Xorasanı və Pəncabı əkləmişdi. Hindistanı da yağmaladığı üçün dövlət budcəsi dolu idi. 1006-cı ildə Mahmud Hindistanda ikən Ərsalan İlk, Qəznəli ölkəsinə saldırıb Xorasanı işğal edərək Bəlx və Nişaburu aldı. Sultan Mahmud geri dönüb 1008-ci ildə Ərsalan İlklə savaşa başladı. Onu yenərək ölkəsindən uzaqlaşdırdı. Tamqaç adı ilə ünlü olan Qaraxanlı Börütəkin 1041-1068 illəri arasında Buxarada səltənət etdi. Ancaq 1040-cı ildə başqa böyük hadisə baş verdi. Qəznəlilər ”Dandanaqan” adlı bir yerdə Səlcuqlar tərəfindən yenildilər. Xorasanı fəth edən Səlcuqlar Qəznəliləri Əfqanistana və Hindistana çəkilməyə zorladılar. Səlcuq sultanı Toğrul Bəy bütün İraqi-Əcəmi işğal edərək 1055-ci ildə Bağdada girdi və Bağdad xilafəti tərəfindən Şərqin və Qərbin sultanı olaraq duyuruldu. Səlcuqların Qəznəliləri yenmələri Qaraxanlıların əlini gücləndirmişdi.
Qaraxanlı dövləti ilk türk-İslam dövlətidir. Türklərin İslamı necə qəbul etdikləri haqda günümüzdə təməl olaraq iki fərqli görüş vardır: 1- Xalqın iradəsi tamamən bir kənara buraxılaraq, özəlliklə Oğuzlar və Səlcuqlular dövründə yönətici sinfin tamamən siyasi səbəblərlə verdiyi bir qərar olmuşdur. 2- Türklərlə islamiyyətin bir-birlərindən ayrılmaz ünsürlər olduğunu iddia edən görüş var. Bu görüşə görə, sanki türklər doğuşdan müsəlman olmaq üçün yaradılmışlar. Bu görüşü savunanlar əllərindən gəlsə, müsəlmanlıq daha yer üzünə gəlmədən öncə türkləri müsəlman olaraq göstərmək istərlər. Obyektiv bir baxış açısı ilə o dövrlərdə yaşanan tarixi, sosiolojik və teolojik sürəcin içində nələr olduğu bir bütün olaraq dəyərləndirilmədiyi sürəcə bu məsələ aydınlatılamaz. Türklərin necə müsəlman olduğu sorusuna aranan cavabın əslində iki ayrı yönü bulunmaqdadır. Birincisi yönəticilər açısından, digəri isə, yönətilən xalqın tərcihləri baxımından.
”Qaraxanlı” sözü, ”qara xan” və ”qara xaqan” kəlmələrindən gəlməkdədir. ”Qara” sözü türkcədə ”ulu”, ”uca” anlamına gəlirkən ”xan” kəlməsi isə, ”hökmdar, məlik” anlamına gəlməkdədir. Qaraxanlı ləfzi ”böyük hökmdar” anlamına gəlməkdədir.
Qaraxanlı dövləti Türk mədəniyyəti və türkcənin yazqısı baxımından çox önəmli tarixi dövrdür. İslamdan sonra qurulan ilk dövlət olma özəlliyi göz önündə bulundurulursa, türkcəyə bu qədər önəm vermələrinin səbəbi nə ola bilərdi əcəba? Peyğəmbərin vəfatından sonra islamiyyiyəti saldırqan ərəb ideologiyası şəklində qullanmaq yayqınlaşmış və Əməvilərlə də İslam, ərəb milliyyətçiliyinin ideologiyasına dönüşdürülmüşdü. Saxta hədislər uydurularaq ərəb qövmü və ərəbçə qutsanmışdır. Ərəbçiliyə və ərəbçəçiliyə qarşı türklərdə və farslarda milli oyanış eyni dövrdə başlamışdır. IX və X yüzillər türk-fars xalqlarının ərəblərə və ərəbçə basqısına qarşı böyük oyanış dövrləridir. Qaraxanlı dövründə türklərdə Kaşqarlı və Yusif Xas Hacib və tarixdə adları və əsərləri qalmayan şəxsiyyətlərin, Quran tərcüməçilərinin yaradıcılığı meydana çıxarkən, farslarda da Samani dövləti dövründə Şahnamə yazma görüşü ortaya çıxar. Lakin çox ilginc ki, Qaraxanlı siyasi həyatı zamanında başlayan türkcə böyük milli oyanış sonrakı dövrlərdə sönərkən, farslarda durmadan yüzillər boyunca və hətta günümüzə qədər davam etmişdir. Qutatqu bilik kimi bir əsərin yazılması asan iş deyildi. Qutatqu bilik incələndiyində böyləsinə böyük bir oyanışın bu bir neçə kitabla məhdud qalmayacağı açıqca görünür. O zaman digər kitablar haradadır? Quranın türkcəyə tərcüməsi, Qutatqu bilik, Kaşqarlı əsərlərinin də tarixdə təsadüfən qaldığı düşünülürsə, digərlərinin harada olduğu anlaşılacaqdır.
Qaraxanlılar dövründə nədən böyük türkcəçilik hərəkəti meydana çıxmışdır? Bunun tarixi səbəbləri nə idi? İslamdan öncəki türkcənin kəndisinə özgü gəlişmə biçimi olmuşdur. Bir çox məkanlarda bulunan daş yazıtlarının dəyişik dövrlərdə oxunamadığı bilinməkdədir. “Uyqur türkləri hökmdarlarına “İdi Qut” deyirlər. Anlamı da dövlət Tanrısı deməkdir. Uyqurların qəbul etdikləri inanca görə onlar Orqun ırmağının çevrəsində törəyib artmışlar. Orqun çayının qaynağı Qaraqurum dağıdır. Qaan zamanında təsis edilən şəhər də Qaraqurum adlanmaqdadır. Otuz çay Qaraqurumdan qaynaqlanmaqdadır. Hər çay kənarında bir qövm barınmaqdadır. Orqunda uyqurlar iki öbəkdilər. Nüfusları artdığı üçün aralarında kəndilərinə bir hökmdar seçərək ona itaət etdilər. Beş yüz il boyunca orada yaşadılar. Sonra Buqu Xan çağı gəldi. Söyləntilərə görə Buqu Xan, əslində Əfrasiyabdır. Qaraqurum dağında böyük bir quyu və quyuda bir qaya vardır. Söyləntilərə görə bu, Bijənin həbs edildiyi quyudur. Bu ırmağın kənarında bir şəhərin və bir sarayın rəsmi vardır. Bu şəhərin adı Ordubalıq olmuş. İndi isə Mavubalıq adlanır. Saray rəsminin qarşısında üzərləri qazılaraq yazı yazılan qayalar var. Bu qayaları öz gözlərimizlə gördük. Qaan çağında daşların altını oydular bir quyu bulundu. Quyuda böyük və geniş bir qaya bulundu. Üzəri geniş olan qayanın üzərində yazıtlar vardı. Yazını oxumaq üçün fərman çıxarıldı. Kimsə bu yazını oxuya bilmədi.” Tarixi-Cuveyninin verdiyi bu bilgiyə görə, türk millətinin yazı bilinci islamiyyətdən ən az min il öncəyə qədər dayanmaqdadır. “Hunların qonuşduqları dil qonusu tarixşünaslıqda önəmli yer tutmasına rağmən, bu gün hardasa önəmini itirmişdir. Şiratoriy, bizim hunca deyə bildiyimiz kəlmələrin türkcə və günümüzə qədər ulaşan hunca bir cümlənin də yenə eynı dildə olduğunu isbat etdi. Fin araşdırmaçılar, hun dili qonusuna fərqli açıdan yanaşdılar. Castrén və Ramstədt hun dilinin türklərin və moğolların atalarının ortaq dili olduğunu irəli sürdülər. Hunların türkcə qonuşan bir xalq olduğu qonusunda şübhələr yersizdir.”
Qaraxanlılardan çox da uzaq olmayan Göytürk yazıtları isə oxunmuş və o dövr türk millətinin ağlında dolaşan niyyətlər haqqında böyük ölçüdə bilgi sahibiyik. 38 hərfli Göytürk yazıtları türkcənin yazı qılavuzuna uyqun əlifba gəlişdirmə açısından önəmli bir dövr olaraq görülməkdədir. Bütün bu olaylar türk millətinin tarixsəl bilincaltında barınaraq sonrakı çağlara daşınmışdır. Ərəbçilik və ərəbçəçilik qarşısında oyanış və dirəniş göstərən tarixsəl türk bilincaltında Qaraxanlılar zamanında açıqca meydana çıxmışdır. Türk millətinin siyasi şəxsiyyətləri və aydınları tərəfindən intellektual və milli oyanış çalışmaları kitablaşdırılmışdır.
Qutatqu bilik kimi bir əsərin əruz vəznində yazılması heyrət doğurucu bir fenomendir. Özəlliklə əruzun mütəqarib bəhri olan “fəulən fəulən fəulən fəul” vəznində yazılması daha da şaşırdıcı bir olqudur. Çünkü əruzun bu vəzni həmasət içərməkdədir. Epik şeir vəznidir. Böyük xalq oyanışları genəldə həmasət biçimində ortaya çıxar. Əruz ədəbiyyata haradan gəlmişdir? “Əruz şeir vəzni farscaya və ərəbçəyə Hindistan şeir sənətindən keçmişdir. Xəlil ibni-Əhməd Əruzi və digər əruzçular Hind şeir elmindən təsirlənərək əruz elmini şəkilləndirmişlər.” Miladdan öncə IV əsrdə yaşayan Hind bilgəsi Panini böyük qramerçi və dilçi olmuş. Hind şeir vəznləri elminin oluşmasında önəmli işlər görmüşdür. Əruz elminin qurucusu olaraq bilinən Xəlil ibni-Əhməd Əruzi Panininin elmindən etkiləndiyi bildirilməkdədir.*
Həm türklərdə, həm də farslarda eyni zamanda ərəbçiliyə və ərəbcəçiliyə qarşı əruzun epik “fəulən fəulən fəulən fəul” vəznində intelekttual oyanış, bilgilənmə və bilgiləndirmə meydana çıxmışdı. Ərəbçəçiliyə qarşı dirəniş və həmasət ədəbiyyatı həm türklərdə, həm də farslarda bu vəzndə başlamışdı. Həmasət nədir? Həmasət güclü olmaq və eyni zamanda dəngəni qoruya bilmə kimi bir ruh halını bəyan edər. Hüznün, fəlakətin qarşısında da güclü olaraq epik və mərdcə davranış və bəyan sərgilmə həmasətin özəlliyidir. Ölərkən bilə, güclü olmaq və zəifliyi yaxın buraxmamaqdır. Həmasətdə söyləyici söylədiyinin təhlükəli olub olmadığına baxmaz. Doğrudur, yoxsa doğru deyildir deyə baxar. Doğruysa, heç bir təhlükəyə aldırış etmədən cəsurca və güclülük pozisionundan doğruları dilə gətirər. Nitəkim fəlsəfənin ilk şəhidi Sokrat ölümə məhkum edilərkən bilə, savunmasını qəhrəmanca etmişdir. Mifik qəhrəmanların ölümləri də həmasətlə gerçəkləşər. Ölüm qarşısında zəiflik göstərmədən güclülük mövqeyindən çıxış edərlər. Bu üzdən mifik əsərlərdəki qəhrəmanların epik monoloqları çox təsirli olar. Eyni çağda həm Qutatqu bilik, həm də Şahnamə “fəulən fəulən fəulən fəul” vəznində yazılmışdır. Bu vəzn yığcam və coşqulu olaraq toplumu düşdüyü ruhsal çökmüşlükdən və sosial çürümüşlükdən qurtararaq yüksəltmə enerjisinə sahibdir. İstər savaş meydanında bu vəzndəki şeirlərin savaşçıya güc və zəfər müjdələməsi, istər xalqın arxadakı çalışanlarına əməkdaşlıq, dayanışma və yardımlaşma aşılaması baxımından bu əruz vəzni böyük bir görəv üstlənə bilməkdədir. Yönətən və yönətilən olaraq topluma bir bütün şəklində canlı, həyəcanlı, güclü, umutlu və ədalətli olma duyqusunu təqlin edər. Nitəkim Qutatqu bilik əsərində də bu vizion, yalnızca şeirlərin anlamında deyil, həm də formasında ifadə edilməkdədir. “Yanıt birdi Ögdülmüş aydı iliq” örnək misrasında dövlət başçısı və Ögdülmüş arasında eşit pozisionlarda epik bir dialoq getməkdədir. Şeirin biçimi dialoqun qarşılıqlı epik pozisionda yürüdüyünü göstərməkdədir. Ədalətin sağlanmasında və sorunların çözümündə həmasət biçimində dialoq edilməkdədir. Türk ədəbiyyatşünaslığı açısından Qutatqu bilik ontologiyası olan tək ədəbi əsərdir. Çünkü əsərdə günəş (kral)- Kündoğdu, ay (vəzir)-Aytoldu, öyüdülərək bilgiləndirilən Ögüdülmüş, imtina sahibi olan Odqurmuş, … kimi bir xalqın içində mövcud olması gərəkən bütün xarakterlər yer almışdır. Xalq bütün kimliyi və ümid üfüqüylə bir yerdə bir bütün olaraq əsərdə görünməkdədir. Ayrıca, əsərdə acun, fələklərdəki ulduzlar və yaşam yaradılmışılığı üzərinə də sorular və düşüncələr mövcuddur.
Ancaq sorulması gərəkən ən böyük sorun budur: Əruz vəzni Qaraxanlı dövləti zamanında necə öyrənilib özümsənərək böylə bir əsərin yaradılış altyapısını təşkil edə bilmişdir? Bağdad xilafətində, fars dövlətlərində əruz elmi üzərinə araşdırmalar aparılmış, bu elmin ayrıntıları öyrənilərək kitablaşdırılmışdır. Ya Qaraxanlı dönəmində? Bu elmi araşdırıb öyrənmədən necə əruz vəznində əsər yazmaq olardı? O zaman Qaraxanlı dövlətinin mədəni qurumlarında əruz elmini öyrənmək üçün özəl mərkəzlər fəaliyyət göstərmişlər. Çünkü əruz vəzni heç bir axsaqlığa yol verilmədən və ərəb-fars sözlərində olduğu kimi qısa saidləri uzatmadan Qutatqu bilik ustaca yazılmışdır. Sorulması gərkən soru budur: Ərəb-fars dillərinin əruz elmi üzərinə hər dövrdə kitablar yazılmışdır. Qaraxanlı dönəmində əruz vəzninin elmi və özəllikləri haqqında türkcə kitablar yazılmasaydı, böylə möhtəşəm bir əruz əsəri yazıla bilərdimi? O zaman türk əruz sistemini bəyan edən o kitablar hanı, haradadır? Şübhəsiz ki, cavab bəllidir. Daha sonrakı dövrlərdə türk müsəlman dövlətlərinin öz kimliyinə yabançılaşaraq ərəbçilik və farsçılıq etmələri nədəniylə bir çox itən kitablar kimi Qaraxanlı mədəniyyətinin kitabları da yoxa çıxmışdır.
Türk əruzu ilə fars əruzunu fərqləndirən nədir? Fars dilində səsli hərflə başlayan söz yoxdur. Ünlü ilə başlayan hər hərfin əvvəlinə ünsüz sayılan gözə görünməyən və yazılmayan bir həmzə vardır. Lakin bu həmzə yazılmaz və görünməz. Fars dilində üç uzun ünlü olan “a, i, u” hərflərinin riyazi ölçüsü 2 ədədidir. Bunların dışında üç “ə, e, o” qisa ünlü olmaqla bir yerdə bütün ünsüzlərin riyazi ölçüsü 1 ədədidir. Yalnız başlanqıcı ünlüylə olan sözlərin dəyəri 1 ədədi deyildir. “Ə, e, o” olaraq qısa ünlülərlə başlayan sözlərin ilk hərflərinin dəyəri 2 ədədir və “a, i, u” olaraq uzun ünlülərlə başlayan sözlərin ilk hərflərinin dəyəri 3 ədədidir. Yəni sözün əvvəlindəki qısa ünlülər “əə, ee, oo” şəklində tələffüz edilərkən, uzun saidlərlə başlayan sözlərin ilk ünlüləri “aaa, uuu, iii” şəklində tələffüz edilər. Çünkü ünlü ilə başlayan sözlərin ilk hərfinin arxasındakı həmzənin riyazi dəyəri digər ünsüzlər kimi 1 ədədidir. Ərəb-fars əruz ölçüləri bu matematik ölçülərə görə müəyyən edilməkdədir. Lakin türk dilində ünlü və ünsüz olaraq bütün hərflərin matematiksəl ölçüsü 1 ədədidir. Bu baxımdan türk əruz sistemi ərəb-fars əruz sistemindən fərqlənməkdədir. Bu fərqli sistem Qutatqu bilik əsərində tamamən uyqulanmışdır. Sonrakı dövrlərdə türk əruz sisteminə komik bir şəkildə girdirilən matematik ölçüsü 1 ədədi olmayan uzatma ərəb-fars ünlüləri Qaraxanlı dörü ədəbiyyatda görünməməkdədir. Orta Doğuda yayılan türklər Qaraxanlı kültür və mədəniyyətini unudub davam etmədikləri üçün türk əruz sistemi də farsizə və ərəbizə edilərək komik duruma düşürülmüşdür. O zaman bu qədər ayrıntılı və dərin bilgəlik necə olmuş da Qaraxanlı dönəmində ortaya çıxmış, ancaq sonrakı dönəmlərdə daha geniş fürsət varkən unudulmuş, unutdurulmuşdur.
Çünkü Qaraxanlı türk dövlətində milli aristokratiya olmuşdur. Qaraxanlı sonrası Qəznəvilərdən başlamış Osmanlının sonuna qədər türk aristokratiyasının olmaması türk dilinə altından qalxması çətin olan zərbələr endirmişdir. Aristokratiya nədir? Bir millətin mədəniyyəti onun köylərində aranmaz, seçkinləri arasında və seçkinlərinin düşüncəsində və düşünüşündə aranar. Aristokratlarının vizionunda bir millətin mədəniyyəti aranar. Xalq kütləsi arasında mədəniyyət deyil kültür aranar. Mədəniyyət yuxardan aşağıya doğru qanunlarla, düşünüşlərlə uyuqlanan bir oluşumdur. Dövlətin eyitim qurumlarında, məktəblərində, ən önəmlisi dövlətlərin vizionlarında aranar. Aristokratiya ölkənin, millətin maddi imkanlarının çoxunu əlində bulunduraraq millət və tarix üçün yeni üfüqlər açan, vizionlar müəyyən edən seçkinlər birliyidir. Bu seçkinlər genəldə dövlət çatısı altında fəaliyyət göstərərlər. Düşüncə, xəyal, ümid ürətən seçkinlər birliyidir. Bu birliyin sürəkliliyi kəsintiyə uğradığında o millət tarix bilgisini itirər. Nitəkim Qaraxanlı aristokratiyası özündün öncəki Göytürk aristokratiyasının davamıdır. Lakin Qaraxanlı sonrası Atatürkə qədər sözdə türk dövlətlərinin seçkinləri özləri türk dili və türk kimliyi önündə əngəl olmuşlar. Səlcuqlu, osmanlı və Səfəvi kimi böyük əngəllər dilimiz və kimliyimiz qarşısında mövcud edilmişdir. Qaraxanlı mədəniyyətinin unudulması üzündən yüzillər boyunca türk dilində yazılan əruz ədəbiyyatı da komik və anlaşılmaz söz yığınından ibarət olmuşdur. Çünkü Qaraxanlı aristokratiyasının təsis etdiyi türkcə əruz sistemi tamamən unudulmuş və hətta Qaraxanlı kitabları şiə-sünni məscidlərindən uzaqlaşdırılmışdır. Qaraxanlı zamanında Quranın türkcəyə ilk tərcüməsi də inglis yazarların kitabxanalarından tapılmışdır. Kitabi-Dədə Qorqud da Avropa mədəniyyətinin hesabına tarixdə qalmışdır. Çünkü sünni İslamı ərəb, şiə İslamı fars irqçiliyini türk dövlətlərinin yönətim anlayışına girdirmişdir. Tarixdə qalan bir neçə kitabımız varsa, avropalıların himməti və diqqəti ilə saxlanılmışdır. Avropaya ulaşamayan Qaraxanlı—Bayındırlı mədəniyyətlərinin əsərləri isə yox edilmişdir. Çünkü Qorqud da Bayındırlı dövləti mədəniyyətinin məhsuludur və bu haqda “Bayındırlı mədəniyyəti” bölümündə bilgi verməyə çalışacağam.
Türklərlə farsların eş zamanda eyni əruz vəznində dildə oyanış sürəcini başlatdıqlarını söylədik. Bu sürəc farslarda kəsintiyə uğramadan davam etdi, türklərdə kəsintiyə uğradı. Bu üzdən də türk dilinin yazı bütünlüyünün qoruyucusu olan tarixsəl sistem yox edildiyindən aralarında dərin uçurum olan anlaşılmaz ləhcələrə bölündü. Ancaq fars yazı dili sürəkliliyini sürdürdüyündən tarixsəlliyini qoruya bildi. Çünkü dilin bütünlüyünü qoruyan əsasən yazı və yazının sürəkliliyidir. Çünkü yüzillər, minillər arası beyinsəl ilişkiləri sağlayan ancaq yazı dilidir və başqa şey deyildir. Çağlar arası beyin ilişkiləri olmadığında dilin zaman aşımına uğrayaraq pozulması da xızlanar. Yazı olmazsa, min il bundan öncəki xalqın düşüncəsində nələr dolaşdığını necə bilmək olar? Şifahi söyləntilər 2-3 nəsil sonra unudulub yox olar. Bu üzdən 1000 il bundan öncəki fars ədəbiyyatını günümüz farslar asanca oxuyub anlayırlar. Lakin türklər o dövr ədəbiyyatlarını oxuyamaz və anlayamaz olmuşlar. Çünkü tarixsəl milli vizion və milli aristokratiya tamamən unudulmuş və onun yerinə, başqaca bir görüş, qavrayış biçimi meydana çıxmışdır. Mərkəzində böyük ölçüdə farsca və qismən də ərəbçə duran bir qavrayış sistemi. Sadəcə türklərin daha geniş coğrafiyada yaşamaları bu qədər türkcə ləhcələrin oluşmasına səbəb olmamışdır. Ləhcələr olsa da, yazı dili bütünlüyünü qorumalıdır. Farsca kökənli danışan xalqlar da kiçik coğrafiyada yaşamamışlar. Tacikistan, Özbəkistan, Pakistan, Əfqanistan, Hindistan və İran kimi çox geniş coğrafiyada yaşamışlar, yaşayırlar. Lakin farscanın bütünlüyünü bu geniş coğrafiyada yazı dili qoruya bilmişdir.
Üzərində diqqətlə durulması gərkən bir mövzu daha var. Qaraxanlılar zamanında fars dili və ədəbiyyatı çox güclü inkişafa başlamışdı. Qaraxanlılarla eyni zamanda olan Sâmâni dövləti farscanı yeyləyirdi. Təqribən 250 il sürən Qaraxanlılar dövləti boyunca farsca yazan bir şair yoxdur. Oysa Qaraxanlı sonrası türklərin farsca yazma çıldırmışlığı Osmanlının son nəfəsinə qədər qədər xızla davam etmişdir! Hətta Osmanlıda yüzillər boyunca farsca “Şahnamə yazma heyyəti” deyə bir qurum da təşkil edilmişdi. Bu haqda Osmanlı bölümündə bilgi veriləcəkdir.
Qaraxanlılar dönəmində ilk dəfə olaraq Quran ana dilimizə tərcümə edilmişdir. Bütün dini qavramlara türkcə qarşılıq düzələtmişlər. Qaraxanlı sonrası ərəbizə və farsizə edilən dini qavramlar türk millətinin beynini əsir almışdır. Günümüzdə hər kəsin əzbər bildiyi, ancaq nə anlama gəldiyini bilmədiyi “rəhman və rəhim” ifadəsinə qarşılıq olaraq “bağırsaq” sözünü qullanmışlar və doğru olan da budur. Çünkü “bağır” sözü dilimizdə hələ də Qaraxanlı zamanındakı anlamını daşımaqdadır. “Bağırım qan ağlayır” kimi ifadələrdə. Bağırsaq, yəni bağırda bulunan və köksümüzdən gələn mərhəmət dərinliyi. Qarnımızda iç orqanımızın bir üyəsi olan bölümə də kök türkcədə bağırsaq deyil, bavursaq deyilmişdir:
“Köngül tüz, özüng tüz, bayatka tapın!
“Budunka törü qıl bağırsaqlığın.”*
“Sevüq savcı idi, bağırsaq idi,
Budunka talusı kişidə gidi.”
Qaraxanlı dövründə Quranı türk dilinə tərcümə etmək asan iş deyildi. Buna dövlətin maddi dəstəyi və tərcümə üçün hazırlanan şəxsiyyətlər, kadrlar və qurumlar lazımdı. Burada Qaraxanlı zamanında Quran tərcüməsində ərəbçə dini terminlərə qarşılıq türkcə sözlərin bir qismini veririk:
Açqan—fəttah Alqış—salam Arıq—sübhan Bağırsaq— Rəhman
Bəlgü—ayət Bəlgüsüz—qeyb Bilgisiz—cahil Bodun—ümmət
Bir idi—əhəd Bütüklü—mömin Savçı—rəsul Yalvaç—nəbi
Əsənlik—salam İdi—Allah Örtgən—qəfur Oxuqu—Quran
Bütün söz—hikmət Oqan—qadir Küdəzgən—hafiz Törüt—yaratmaq Ögdülmüş—hamid Yaruq yol—şəriət Tamuq—cəhənnəm
Yazuq—günah Ərinc—nemət Törütgə—xaliq Yükün—səcdə
Ev budunu—əhli-beyt.
Qaraxanlı dönəmində türk dili və ədəbiyyatının inkişafı önündə əngəl olmamışdır. Kaşqarlı Mahmudun ”Divani-Lüğati-Türk” və Yusif Xas Hacibin ”Qutatqu bilik” kimi böyük əsərləri Qaraxanlılar dönəmində qələmə alınmışdır. Ayrıca, verilər bir çox kitabın da tarixdə qalmadığını göstərməkdədir. Kaşqarlının əsəri sadəcə sözlərin izahı deyil, izah doğrultusunda o dövrdə yayqın olan ata sözləri, bayatılar, şeir parçaları da yer almışdır. Bu üzdən Divani-Lüğati-Türk dilçilik əsəri olmanın yanı sıra, eyni zamanda toplum bilimçilik açısından da çox önəmlidir. Türk millətinin sosial həyat şəkli, düşüncə və törələri haqqında da bilgi içərməkdədir.
Özət olaraq Qutatqu bilik üzərinə duralım. Çünkü tarixin anlamı əslində bu kimi örüt (mətn)lərdə saxlıdır. Qaraxanlılar və Bayındırlılar qədər digər türk dövlətləri türkcəyə önəm verəsydilər, günümüzdə türkcənin durumu və qaynaqları daha fərqli və irəli düzeydə ola bilərdi. Çünkü milləti güclü qılan onun dilidir və başqa şey deyildir. Tarixdən gələn olumlu güc qaynaqlarını da yalnızca dil yoluyla əldə etmək mümkündür. İnancın və bilginin də gerçək evi dildir.
Tanrının yüksək sifətini öyən Qutatqu bilik bu şəkildə sözə başlar:
Bayat atı birlə sözüg başladım,
Törütgən igidgən keçürgən idim.*
Qutatqu bilik dörd ana xarakter arasında keçən dialoqdan oluşmaqdadır. Əsərdəki bu dörd ana xarakterin hər birinin bəlli sosial rolu vardır. Hər biri bəlli bir dəyəri təmsil edər. Gündoğdu hökmdardır və hüququ təmsil edər. Aydoldu vəzirdir və səadəti təmsil edər. Ögdülmüş də vəzirdir və ağılı təmsil edər. Odqurmuş isə zahiddir və aqibəti təmsil edər. Əsərin xülasəsi böylədir: Aydoldu dövlət xidmətinə girməyi çox istəməkdədir. Bir yaxını aracılığı ilə o dönəmin xas hacibi* ilə tanış olar və hacib onu hökmdarın hüzuruna çıxarar. Hökmdar, Aydoldudan xoşlanar və onu özünə vəzir təyin edər. Bir sürə sonra Aydoldu ölər və geriyə tək oğlu Ögdülmüş qalar. Hökmdar Ögdülmüşün yetişməsi və eyitilməsini öz üzərinə götürər. Ağıllı və bilgili olan Ögdülmüş, hökmdarın gözünə girərək bir sürə sonra vəzir olar. Ögdülmüşü çox sevən və onu itirməkdən qorxan hökmdar, ona yardım edə biləcək və gərəkirsə onun yerini alacaq ağıllı və bilgili bir kişi daha arar. Bu zaman Ögdülmüş öz əqrəbası olan Odqurmuşu hökmdara tövsiyə edər. Hökmdar bu kişini öz xidmətinə almaq istəsə də, başarılı olamaz. Odqurmuş insanlardan uzaq bir yerdə ibadətə davam etmək istər. Daha sonra Ögdülmüş də dövlət xidmətindən çəkilib kəndini tamamən ibadətə vermək istər. Ancaq Odqurmuş buna qarşı çıxar. Hər kəsin yerində qalıb çalışmasını və topluma ən yaxşı xidmətin bu şəkildə verilə biləcəyini söylər. Bir sürə sonra Odqurmuş ölər və geridə onun müridi Qumaru qalar. Vəzirləri və Odqurmuşun öyütləri sayəsində hökmdar, yaxşı qanunlar yazaraq məmləkəti düzənə soxar. Ölkə rifaha qovuşaraq xalq mutlu bir yaşam sürər. Qutatqu bilikdə Yusif Xas Hacib bizə türk-İslam dövlətinin təməl fəlsəfəsini anlatmaqdadır. Bu fəlsəfə demokratik, laik və sosial bir hüquq dövlətidir. 10-11-ci əsrin şərtlərinə görə Qutatqu bilik çox irəli demokratik görüşü savunmuşdur. Demokrasi dediyimizdə dövləti yönətənlərin gücünün sınırlandırılması anlaşılmaqdadır. Qutatqu bilikdə hökmdarın gücü törə ilə sınırlanır. Başarılı olmayan hökmdarın törə tərəfindən istənmədiyi düşünülür. Qutatqu bilikdə hökmdar Gündoğdunun qanunu, yəni törəni təmsil etməsi rastlantı deyildir. Törə toplumun başıdır və hökmdar yüzillər boyunca xalqının oluşdurduğu dəyərlərə, gələnək və görənəklərə, yasalara uymaq məcburiyətindədir. Yönəticilər toplumsal dəyərlərin yansıması olan törəyə qarşı gəlməzlər, yetkiləri isə, törə ilə sınırlıdır. Törənin türk toplumunda ilahi mənşəli qəbul edilməsi, bu sınırlamanın gücünə güc qatmaqdadır. Bu inanışa görə törəyə uymayan hökmdar sadəcə bu dünyada deyil, öldükdən sonra da rahatlıq bulmayacaqdır. Böyləcə hökmdar törəni uyqulamalı və yaxşı qanunlar qoymalıdır. Bu da kəndiliyindən hüquq dövləti anlayışını doğurmaqdadır. Qutatqu bilikdə hökmdarın gücünü sınırlayan önəmli digər demokratik düşüncə isə, işin əhlinə verilməsidir. Qutatqu bilikdə yaxşı yönəticiləri bulma və dövlət xidmətinə gətirmə çox diqqətlə açıqlanmışdır. Hökmdarın Aydoldu və Ögdülmüşü vəzirliyə qəbul edərək yanında tutmasının, bu şəxslərlə hökmdar arasında keçən digər dövlət görəvlilərinin sahib olması gərəkən nitəliklər haqqındakı dialoqların və Odqurmuşu saraya bağlama çabasının arxasında “işin əhlinə verilməsi” məntiqi durmaqdadır. “İşi iş bilən kimsələrə ver” düşüncəsi Qutatqu biliyin cövhər ideyasıdır. Qutatqu bilikdə yönətən-yönətilən arasındakı qarşılıqlı təməl haq və yükümlülüklər sıralanmışdır. Ögdülmüş hökmdara deyir: “Xalq üzərində sənin üç haqqın var. Birincisi xalq sənin əmrinə hörmət etməlidi. İkincisi xəzinə haqqını gözətməli, bunu vaxtında ödəməlidir. Üçüncüsü sənin dostuna dost, düşməninə düşmən olmalıdır.” Yönətilənlərin də haqqı ilə bağlı Ögdülmüş hökmdara söylər: “Xalqın sənin üzərində üç haqqı vardır. Bunları ödə və xalqını çətin durumda buraxma. Bunlardan biri məmləkətində gümüş təmiz qalsın, onun əyarını qoru. İkincisi xalqı ədalətli qanunlarla yönət. Birinin digərinə üstünlüyü olmasın. Üçüncüsü bütün yolları əmin tut və yolçular güvəndə olsunlar. Yolkəsici və quldurları ortadan qaldır.” Qutatqu bilikdə ideal dövlətin bir nitəliyi də laiklikdir. Dövlət ilə din işlərinin bir-birindən ayrı olması. Qutatqu biliyin ana fikri insan yaşamında ən önəmli iki qurum olan din və dövlətin bir-birini kontrol altına almaması gərəkir. Əsərin böyük bir qismi bu qonuya həsr edilmişdir. 6645 beytdən oluşan Qutatqu biliyin 3132-ci beytindən başlayaraq son beytinə qədər din və dövlət ilişkisi tək qonu olaraq qarşımıza çıxar. “6500 beytdən artıq olan Qutatqu bilikdə yüz civarında ərəbçə, farsca kökənli sözcük var.” Yusif Xas Hacibə görə, həyatda ən önəmli olan şey ağıl və bilgidir. Bu ikisi bir yerdə ərdəmdir və insana səadət gətirər. Ağlın gücüylə nəfsin aşırı istəklərini basdırmaq olar. Bu üzdən bilgi vericinin öyütlərinə qulaq asmaq gərəkir.
Havangnı ukuş birlə basqıl utup,
Bu nefsing bilig birlə yençgil tutup.*
Nəgü tir eşitgil bilik birgüçi,
Bilik birlə nəfsig havaq basquçi.**
Qutatqu bilik balasaqunlu Yusif Xas Hacib tərəfindən yazılaraq 1069-cu ildə Buğra Xan Haruna sunulmuşdur.
Güntay Gençalp
