Günümüzde Türkiye Ukrayna ilişkilerini anlayabilmek için Ukrayna merkezli ‘Promete Hareketi’ bilinmeli. Promete Hareketi; 1925-1939 arasında varlığını sürdürmüş, kurucusu Polonyalı devlet adamı Mareşal Jozef Pilsudski olan siyasi bir hareket. 1924’de İstanbul’da, Polonya elçisi Arthur Knoll önderliğinde yapılan toplantıya Azerbaycan, Gürcistan ve Kuzey Kafkasya Milli Hareketi temsilcileri katılmış, çıkan karar ile Kafkasya İstiklal Komitesi kurulmuştu. Promete Hareketi’nin öncüsü Kafkasya İstiklal Komitesi’dir. Hareketin amacı; Sovyet karşıtı milletlerin müşterek bir muhalefet oluşturarak, Sovyet sisteminin verdiği zararları en aza indirip, iyileştirme çalışmaları yapmaktı. Rus ya da Slav olmayan Kırım, Kafkasya, Orta Asya halklarının; Birinci Dünya Savaşı sonrası dönemde yaşanan karışıklıklardan kendilerini koruma amaçlı siyasi teşekküldü. Promete örgütünün merkezi yayını Varşova’da Şark Enstitüsü tarafından neşredilen Orient-Wschod isimli dergiydi. Promete şemsiyesi altında yayımlanan dergiler; Varşova’da Şark Enstitüsü denetimindeydi. Çünkü Şark Enstitüsü bizatihi Promete’nin yönetim merkeziydi.
Orient dergisinin editörü Wlodzimierz Baczkowski’nin görevi, bütün grup dergileri arasında koordinasyonu sağlamaktı. Baczkowski, Polonya Almanya tarafından işgal edilince ülkesini terk etmiş, mücadelesini ömrünün sonuna kadar sürdürmüş, savaştan sonra da Promete mensuplarıyla irtibatını koparmamıştı. Promete desteği ile çıkan, Kurtuluş, Yaş Türkistan, Yana Millî Yol gibi dergilerin yanı sıra Mlody Prometeusz/Genç Promete’ dergisi de vardı. Türkiye’nin Promete hareketine Sovyetlerle gelişen ilişkileri çerçevesinde açık destekte bulunmadığı söylenebilir. Nedenine gelince genç ve büyük sıkıntılarla mücadele eden devletin, Osmanlı dönemindeki ilişkilerin dışında artık sıkı bir ilişkisinin olmadığı Polonya’nın güdümündeki bir organizasyona açık destek vermesi söz konusu olamazdı. Türkiye’nin dışında, Promete iştirakçisi Türk grupları dahi teşkilâtın işleyişi ve politikalarına karşı görünüşte tam destek vermelerine rağmen içeride ayrı bir blok oluşturmaya çalışmışlardı. Promete iştirakçisi Türklerin katılımıyla Türk İlleri Cephesi’ organize edilmişti. (1)
Mareşal Jozef Pilsudski, müstevli Rusya’nın, Polonya’yı işgal ve istila edebileceğini, tek başlarına Rusya ile mücadele edecek güçte olmadıklarını öngörmüştü. Rusya’nın istila ve sömürgesinden kurtulabilmek için Sovyet sisteminde yaşayan milletlerin bağımsızlıklarını kazanması gerektiği kanaatindeydi. Pilsudski, bu nedenle Rus emperyalizminin kıskacındaki ulusların bağımsızlık taleplerini Polonya Devleti’nin meselesine dönüştürmüştü. Türkleri bu projeye dahil etmesi; onun Türk milletine sevgisinden değil tamamen siyasi çıkarlarını ön planda tutmasıyla ilgiliydi. Promete Hareketi, Sovyet mültecilerini kapsayan bir hareketti ve doğal olarak çoğunluk Türk ve Gürcü’ydü. Müslümanlardan oluşan askeri bir birliklerin Polonya Ordusu’nda görev alması kararlaştırıldı. Polonya Ordusu Kiev’e girerken, orduda Mustafa Ahmedov komutasındaki Azerbaycan Türkü ve Tatarlardan oluşan bir alayda vardı. Polonya bu savaşta başarılı oldu ve Riga Antlaşması ile ülke II. Dünya Savaşı öncesinde son şeklini aldı. Promete Hareketi’ni yöneten merkez komite, 1926’da Varşova’da “Rus Esiri milletlerin Promete Ligi”ni kurdu. Promete Birliği Başkanı Ukraynalı Prof. Roman Small Stotski, Azerbaycan Milli Merkezi Başkanı Mehmet Emin Resulzade, İdil-Ural Milli Merkezi Başkanı Ayaz İshaki, Şimali Kafkasya Hareketi Başkanı Sait Şamil, Kırım Milli Merkezi Başkanı Edige Kırımal, Gürcü Milli Hareketi Başkanı İmnayidszi bu ligde görev aldılar. İkinci Dünya Savaşında birlik yer altına indi. Halen devam edip etmediği Ukrayna’da yaşanan olaylardan anlaşılabilir.(2)
Ukrayna’da 1.900 Türk vatandaşı ve 150’den fazla Türk işadamı Ukrayna’da yerleşik. Hatta kendilerine ait bir işadamı dernekleri mevcut. 10 bin civarında Türk öğrenci bulunduğu tahmin ediliyor. Okulu bitirdiklerinde de Ukrayna’dan dönmeyen öğrenci sayısı da hayli fazla. Birçoğu kendi işini kurup girişimci olurken, bir çoğu da burada iş bulup evleniyor. Ukrayna’da öğrenci olarak gidip kendi işini kurmayı başaran 50’den fazla Türk var.(3) Yazımıza konu olan Ukrayna’dan tek taraflı olarak bağımsızlığını ilan eden Lugansk Halk Cumhuriyeti’nin İçişleri Bakanlığı, 10 yabancı ülke vatandaşına Lugansk pasaportu verildiğini, pasaport verilen kişiler arasında Türkiye, İtalya, İsrail, Hindistan, Sri Lanka, Filistin ve Gürcistan vatandaşları bulunduğunu açıklamıştı. Lugansk yabancı ülke vatandaşlarına daha önce de pasaport vermişti. Eylül pasaport alan karma dövüşçü Jeff Monson, Lugansk Halk Cumhuriyeti’nin vatandaşlığına geçen ilk ABD’li olmuştu.(4) Ukrayna’da en az 40 bin civarında Gagauz yaşıyor. Gagauzlar, Ukrayna’nın yerlisi 13 halkından biri. Gagauzlar’ın Ukrayna’da yoğun olarak bulundukları yer, Odessa. Burada Gagauzlar 9 köyde yaşıyor ve bu köylerden 6’sının nüfusu, tamamen Gagauzlardan oluşuyor. Hristiyanlığın Ortodoks mezhebine mensup olan Gagauz Türkleri’nin büyük çoğunluğu, Moldova’nın güneyindeki Gagauz Yeri Özerk Bölgesi’nde yaşıyor. Gagauzların bir kısmı ise, Ukrayna’nın Odessa bölgesinde bulunuyor.(5)
Ukrayna’nın 21 Kasım 2013 tarihinde AB’yle Ortaklık Anlaşması’nı imzalamaktan vazgeçmesiyle AB yanlısı gösterilerle başlayan siyasi süreç yönetim değişikliğiyle sonuçlandı. 16 Mart 2014’te Rusya Kırım’ı ilhak etti. Ukrayna’nın doğusunda 7 Nisan 2014’ten itibaren başlayan ayrılıkçı hareket ve şiddet, krizin odağını bu bölgeye kaydırdı. Ülke ağır silahların da kullanıldığı ciddi çatışmalar ve istikrarsızlıkla boğuşuyor. Donetsk ve Luhansk bölgeleri ayrılıkçıların denetiminde. Rusya’nın kontrolündeki Kırım ve Sivastopol’de, ayrıca ayrılıkçı Donetsk ve Luhansk bölgelerinde 26 Ekim 2014’te erken parlamento seçimleri yapılamadı. Ayrılıkçı Donetsk ve Luhansk bölgeleri, kendi seçimlerini 2 Kasım’da yaptılar. Türkiye 2 Kasım seçimlerini geçersiz kabul ettiğini açıkladı ve kriz sürecinde Ukrayna’nın toprak bütünlüğünü destekledi, Kırım’ın yasadışı ilhakını tanımadı. Türkiye Ukrayna’daki krize uluslararası hukuk temelinde, diplomatik yollardan çözüm bulunmasını, Kırım Tatar Türkleri’nin hak ve çıkarlarının genişletilerek güvenceye alınmasını savunuyor. Türkiye; Ukrayna’nın reform süreciyle Avrupa’yla bütünleşmesinden yana. Ukrayna’da faaliyet gösteren yaklaşık 600 Türk firmasının bu ülkedeki toplam yatırım tutarı, üçüncü ülkeler üzerinden gerçekleştirilenlerle beraber yaklaşık 2 milyar dolar civarında.
Ukrayna’da faaliyet gösteren Türk müteahhitlik şirketlerince bugüne kadar üstlenilen 162 projenin toplam değeri 5,1 milyar dolar. Turizm, Türkiye ile Ukrayna arasında önemli bir işbirliği alanı. 2014’te 657 bin Ukrayna vatandaşı ülkemize geldi. 20152te bu sayı 707 bine yükseldi. 2016’da Türkiye’yi ziyaret eden Ukraynalı turist sayısı 1 milyon 45 bindi. Türkiye’nin Kiev’de Büyükelçiliği, Odesa’da muvazzaf Başkonsolosluğu, Simferopol’de Fahri Başkonsolosluğu (münhal) ve Harkiv’de Fahri Konsolosluğu bulunuyor.(6) Kiev’de işbaşına gelmiş olan Rusya karşıtı radikal güçlerin, Kırım Tatarları kartını kullanmak sureti ile Türkiye’yi krizin içinde çekip, Rusya ile karşı karşıya getirmeye yönelik bir provokasyonda bulunabilme ihtimalini Türkiye hep göz önünde tuttu. Kırımda konuşlu Ukrayna ordusu, Ruslar müdahale etmeden önce, Ruslar haricindeki etnik unsurlara ve özellikle Kırım Tatarlarına olası Rus işgaline karşı direnmeleri koşuluyla, başta ağır silahlar olmak üzere mühimmat ve silah dağıtmıştı.
Bazı istihbarat kaynakları; Kırım Tatarlarından 20 binin üzerinde silahlı milis olduğunu ve Rus ordusu ile çatışma durumunda Rus askeri birliklerine ciddi kayıplar verdirebileceklerini, hatta Kafkaslarda Rus ordusunun takibinden kaçan Çeçen milislerden yüzlercesinin daha şimdiden Kırım’da boy göstermeye başladığı bilgisini paylaşmıştı. Türkiye bugüne kadar Ukrayna ve Kırım konusunda Rusya’yı zor durumda bırakabilecek bir adım atmadı. Türkiye’nin Kırım politikası uluslararası dengeleri gözeten bir strateji izliyor. Bir taraftan Mustafa Cemiloğlu vasıtasıyla Kırım’ın Ukrayna’ya bağlı olduğu tezi işlenirken diğer taraftan da Rus yanlısı Kırım Milli Meclisi’nin kararlarına saygı gösteriliyor, Kırım Türklerinin Ruslardan zarar görmemesi için diplomatik temaslar sürdürülüyor.
Kırım’ın sivil ablukası karargâhı, Ukrayna’nın Herson bölgesinde Noman Çelebicihan adlı yeni Kırım Tatar taburunun kurulacağını açıklamıştı. Kırım’ın sivil ablukası Koordinatörü Lenur İslâmov, Kırım Tatar taburunun Ukrayna Silahlı Kuvvetleri’ne bağlı olacağını kaydetmişti. Kırım Taburuna neden Noman Çelebicihan isminin verildiğine gelince? Noman Çelebicihan (1885-1918) Kırım Tatarlarının ünlü lideriydi. Söz konusu taburda tek millet veya tek din mensupları yok. Tabur üç insan kaynağından oluşturuldu. Ukrayna’nın anakarasında yaşayan mülteciler, Kırım’da yaşayan ama Rusya ordusunda görev yapmak istemeyen gençler ve sözleşmeli askerler. Bunlar sadece Kırım Tatarlarından seçilmedi. Bu taburda diğer Ukrayna birliklerinden yiyecek temini hususunda farklı olarak; alkol yasağı getirilecek ve domuz eti bulunmayan İslam normlarına uygun helal yemek dağıtılıyor. Tabur; Ukrayna Silahlı Kuvvetlerine, Milli Muhafızlarına, İçişleri Bakanlığı’na bağlı. Rusya vatandaşı eski Kırım Başbakan yardımcısı ATR Tv sahibi işadamı olan Lenur İslamov söz konusu taburun NATO formatında, 560-580 kişiden oluşacağını, söz konusu tabura 250 den fazla kişinin katıldığını açıklamıştı. Refat Çubarov; Türkiye’nin yeni askeri birliğe yardım sağlamasının hedeflenmediğini, Kırım Tatar taburunun yabancı ülkeler tarafından donatılmayacağını özellikle belirtti. Rusya’nın işgal ettiği Kırım’ın Rus yönetimi Savcısı Natalya Poklonskaya, 21 Ocak 2016’da, FSB’nin Kırım Tatar taburunun kurulması ile ilgili dava açtığını bildirdi.(7)
Kırım Tatar Taburu haricinde Ruslarla savaşan bağımsız Türk gruplarının olduğunu Rus gizli servisleri raporlamıştı. Tek taraflı olarak Ukrayna’dan bağımsızlığını ilan eden Lugansk Halk Cumhuriyeti’nin istihbaratı, Donbass bölgesinde temas hattı yakınında, Ukrayna ordusu saflarına çatışan kiralık Türk askerlerinin yerini saptadıklarını açıklamış, Lugansk Halk Güçleri Sözcüsü Andrey Maroçko, “Alınan bilgiye göre, Bolotennoye yerleşim birinin doğusunda, bir özel eve ait alanda, 20’ye yakın silahlı kiralık Türk askeri tespit edildi” demiş ayrıca Sizoye ve Bolotennoye yerleşim birimleri yakınlarında birkaç sabotajcı grubun da görüldüğünü kaydetmişti.(8) 06.08.2016’da Ukrayna’dan tek taraflı olarak bağımsızlığını ilan eden Lugansk Halk Cumhuriyeti’nin lideri İgor Plotnitskiy’e bombalı saldırı düzenlenmişti. Rusya Federasyon Konseyi Savunma Komitesi Başkan Yardımcısı Frants Klintseviç, Plotnitskiy’e düzenlenen saldırının ardında Ukrayna istihbaratının bulunduğunu belirtmişti.(9)
Uzun zamandır Lugansk Halk Cumhuriyeti’nde kaos yaşanıyor. Aralarında Türklerinde bulunduğu Kiev yanlısı bazı güçlerin darbe girişiminde bulunduğu haberleri geliyor. 21 Kasım’da AGİT gözlem grubunca, en az 6 askeri tip kamyon, 2 zırhlı personel taşıyıcı, 1 adet uçaksavar silahı (ZU-23) ve en az 50 silahlı kişiyle, plakası olmayan 20’den fazla sivil araçtan oluşan askeri bir konvoyun Lugansk’ta görüldüğü, Lugansk Halk Cumhuriyeti’nde kontrolü kaybeden “LNR” (Lugansk Halk Cumhuriyeti) grubu başkanı İgor Plotnitsky’nin, Lugansk’dan Rusya’ya kaçtığı bildirilmişti. Daha sonra, Plotnitsky’nin Lugansk’ta “darbe” girişimi yaşandığını ilan ettiği bir toplantı düzenlediği duyurulmuştu. Plonitsky, “Darbe”nin düzenlenmesiyle ilgili olarak sözde “LNR” İçişleri Bakanı İgor Kornet’i suçlamış, “LNR” lideri İgor Plotnitsky, Kornet’i istifa etmeye çağırmıştı.(10) Bu Türklerde çok fazla oluyor!
Bakınız:
1- Ömer Özcan – Türk Yurdu Dergisi Temmuz 2003 Sayı 191 https://www.turkocaklari.org.tr/iz-birakanlar/mustafa-cokayoglu-3535
2- https://otukendergi.com/promete-hareketi-emre-kizir/
3- http://www.haberturk.com/ekonomi/makro-ekonomi/haber/70036-ukraynaya-giden-donmuyor
4- http://www.uzxalqharakati.com/tr/arsivler/2215
5- https://tr.sputniknews.com/rusya/201612161026349527-turkiye-lugansk-pasaport/
6- https://kafkassam.com/turkiye-kirim-taburunun-neresinde.html
7- http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ukrayna-siyasi-iliskileri_.tr.mfa
8- https://tr.sputniknews.com/avrupa/201604231022332718-donbass-parali-turk-askeri/
9- https://tr.sputniknews.com/avrupa/201608061024255021-ukrayna-lugansk-plotniyskiy/
10- http://qha.com.ua/tr/siyaset/klimkin-quot-lugansk-taki-durum-agit-i-sinirlamak-icin-kullanilabilir-quot/162155/
Ömür Çelikdönmez
Twitter: @oc32oc39
