İran’da, yaklaşık 9 yıllık bir sürecin ardından geniş kitlelerin katılımıyla başlayan halk hareketi süreci bir anda ülkenin sosyal ve siyasal gündeminin ilk sırasına yerleşmiştir. İran’ın Meşhed şehrinde, hayat pahalılığı, yoksulluk ve işsizlik gibi ekonomik sorunlara yönelik tepki zemininde ortaya çıkan halk hareketleri günden güne büyüyerek başkent Tahran ve diğer şehirleri de etkilemiştir. Göstericilerin kullandıkları söylem ve sloganlar üzerinden kitlelerin tepki hedefi ve niyetlerini anlama ve anlamlandırma girişimleri bu açıdan birkaç farklı bakış açısının ve buna bağlı olarak farklı analiz biçimlerinin ortaya konmasını beraberinde getirmiştir.
Söz konusu analiz biçimlerinin başında, halk hareketinin, İran’ın uzun bir süredir içinde bulunduğu ekonomik sorunlardan kaynaklandığı yönündeki yorum yer almaktadır. Buna göre, İran’da, halk üzerindeki etkisini ciddi biçimde hissettiren ekonomik sorunlar ve özellikle gençler açısından en önemli sorun olan işsizlik sorunu bu gösterilerin sebebini ve kökenini yansıtmaktadır. Bu bakış açısının somut yansımaları olarak ise göstericiler tarafından kullanılan ve rejimi ve hükümeti ekonomik sorunlar açısından eleştiren sloganlar gösterilmektedir.
Diğer yandan, kamuoyunda mevcut olan ekonomik sorunlara yönelik tepkiselliğin İran iç siyaseti ve bürokrasisi alanındaki güç mücadelesi açısından bir argüman ve sahne teşkil ettiği yönündeki analiz de bir diğer yorum biçimini temsil etmektedir. Halk hareketinin, İran’ın resmi ideolojisi (İslam devrimi ideolojisi) açısından çok önemli ve sembolik bir yere ve anlama sahip olan Meşhed şehrinde başlamasını, bu durumun istihbarat organlarınca öngörülememesinin imkansızlığını ve güvenlik güçlerinin, İran’ın klasik güvenlik anlayışının ötesinde esnek bir müdahale tavrı ortaya koyması gibi bir dizi gerekçe ile temellendirilen bu bakış açısı, halk hareketlerinin müesses nizam ve reformcu cumhurbaşkanı Ruhani arasındaki güç mücadelesin bir aşaması olduğu iddiasındadır. Bu bakış açısına göre müesses nizam (rejim), reformcu cumhurbaşkanı Ruhani’nin, ekonomik sorunların çözümüne yönelik vaatlerini karşılayamamasından dolayı kamuoyunda hayal kırıklığı yaratmasını fırsat bilerek bu halk hareketine sınırlı düzeyde göz yummuş ve böylelikle Ruhani üzerindeki baskıyı artırıp müesses nizama güç kazandırmak istemiştir.
Son olarak, İran rejimi tarafından söz konusu halk hareketini tanımlamak ve nitelendirmek için kullanılan “dış komplo” bakış açısı bu bağlamda bir diğer önemli analiz kategorisini temsil etmektedir. Özellikle, rejimi temsil eden en yüksek organ olan Rehberlik makamının sahibi Ali Hamaney ve Devrim Muhafızları’na bağlı komutanların söylemlerinde sıkça yer bulan ifadelere göre söz konusu halk hareketi süreci ABD ve Batı ülkelerinin İran halkını kışkırtarak İran’a ve rejime zarar verme arayışını yansıtmaktadır. ABD başkanı Trump’ın İran’lı göstericilere yönelik destek açıklaması ve diğer bazı Batılı ülkelerin bu yöndeki tavrı bu bakış açısını besleyen en önemli faktörlerdir.
İran’daki halk hareketinin farklı bakış açıları ve analiz biçimleri ile değerlendirilmesi geniş bir yorumlama imkanı sunmaktadır. Birbirinden bağımsız gibi gözüken söz konusu bakış açılarının birbirleri ile etkileşim içinde olduklarını bilmek ve bu bakış açılarını bir arada ele alarak değerlendirmek, bu sürecin anlaşılması ve anlamlandırılması adına son derece önemlidir. Bu sentez bakış açısı ile en sağlıklı değerlendirmeye ulaşmak ve bu sürecin esas yapısını kavramak mümkün olacaktır.
Çağatay BALCI/kafkassam