KAFKASSAM – Kafkasya Stratejik Araştırmalar Merkezi

  1. Anasayfa
  2. »
  3. Gündem
  4. »
  5. İngiltere Çin anlaştı Özbekistan’da istihbarat başkanı değişti!

İngiltere Çin anlaştı Özbekistan’da istihbarat başkanı değişti!

Ömür Çelikdönmez Ömür Çelikdönmez - - 15 dk okuma süresi
293 0

AB’den çıkış (Brexit) sürecinin sancılarını hafifletmek için yeni ticari ortaklar arayan İngiltere Başbakanı Theresa May, beklenen Çin ziyaretini gerçekleştirdi. 2016’da başbakanlık koltuğuna oturduğundan beri Pekin’e ilk kez resmi ziyaret yapan May’e Çin Devlet Başkanı Şi Cinping dört maddeli yol haritası sundu. İngiltere Başbakanı Theresa May’ın Çin ziyaretinde Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’e “Kurduğumuz, küresel stratejik ortaklığı daha ileriye taşımak istiyoruz” sözleri Asya’nın yeni süper gücünü gösteriyor. Çin’e İngiliz sanayi devlerinden yaklaşık 50 temsilciyle çıkarma yapan May, 2017’de 79 milyar dolara yükselen İki ülke arasındaki ticaret hacmine ek, iki ülke arasında 13 milyar dolarlık anlaşmalara imza attı.(1) İngiltere’de Çin’in yaklaşık 11 milyar dolarlık bir yatırımı var. İngiltere Çinin projelendirdiği ‘one belt one road’ girişiminde kendine pay çıkarmak isteyen en önemli ülkelerin başında geliyor. İngiltere Çin konsorsiyumun bu projeyi gerçekleştirmek amacıyla oluşturduğu fona, İngiliz finans çevrelerinde Çin ile çok çeşitli sektörlerde ikili ekonomik işbirliğinin geliştirilmesine yardımcı gözüyle bakılıyor. Kim ne derse desin Çin ve İngiltere çok önemli bir ticaret ortağı.(2) İngiltere Çin’in ‘One Belt One Road-Bir Kuşak, Bir Yol’ projesini destekliyor. Brexit, Çin ile İngiltere arasında ekonomik ilişkilerde serbest ticaret için yeni bir dönem başlatacaktır. İngiltere, AB’ye göre daha serbest bir piyasa halini alacaktır. İngiliz ve Çin borsalarındaki hisselerin her iki borsada işlem görmesi için fizibilite çalışmalarına başlanması çoktan kararlaştırıldı. İngiltere’nin en önemli hedeflerinden biri de uluslararası finans merkezleri arasında ilk sıralarda yer alan Londra’yı Çin’in para birimi Renminbi cinsiden işlemlerde uluslararası bir merkez haline getirmek. Örneğin yakın zamanda uluslararası medyada her iki ülkenin Çin hazine tahvillerinin Renminbi cinsinden Londra’da piyasa sürülmesini planlanıyor.(3)

OBOR (One Belt One Road-Bir Kuşak, Bir Yol ), Çin’in kurguladığı, 2013 yılında lanse ettiği, koordine ettiği ve fonladığı milyarlarca dolarlık bir projenin çok ötesinde stratejik bir atılım. İki ayağı var. Biri İpek Yolu Ekonomik Kuşağı, İkincisi Deniz İpek Yolu.“Kuşak (Belt)” kavramı ile Orta Çin’den başlayıp, Orta Asya üzerinden Moskova, Rotterdam ve Venedik’e uzanan karayolu, demiryolu, petrol ve gaz boru hatları ve diğer altyapı projelerinden oluşan bir kara ulaştırma ağının tamamı kastediliyor. Tek bir rota yerine Asya-Avrupa yönünde kara köprülerinden oluşan koridorlar planlandı; Çin-Moğolistan-Rusya, Çin-Merkez ve Batı Asya, Çin-Hindi Çini Yarımadası, Çin-Pakistan, Çin-Bangladeş-Hindistan-Myanmar gibi. Türkiye, bu koridorlar içinde yer alan ve “Orta Koridor” olarak adlandırılan Çin-Merkez ve Batı Asya Koridoru üzerinde bulunuyor. Diğer yandan “Yol (Road)” kavramı ile denizyolu kastediliyor. Bu kapsamda güney ve güney doğu Asya’dan Doğu Afrika ve Akdeniz’in kuzeyine kadar uzanan deniz bölgesinde planlanmış limanlar ve diğer kıyı yapıları ağı mevcut. Türkiye’nin içinde yer aldığı orta koridora yapılacak yatırımlar toplamının 8 trilyon doları, sadece ulaştırma alt yapısı için 40 milyar doları bulması bekleniyor.(4)

Özbekistan; güçlü ordusu, dinamik nüfusu ve stratejik coğrafi konumu ile Orta Asya’da aranan bir stratejik partner. İslam Kerimov, 1989’da Sovyetler Birliği lideri Mihail Gorbaçov tarafından Özbek Komünist Parti Genel Sekreterliği’ne getirilmesinden ölünceye kadar ülkesinin bağımsızlık sonrası sürecinde, iç ve dış politikaya yön veren tek isimdi. Kerimov’un Özbekistan iç ve dış politikasına dair yaptığı tercihlerde, radikal dini akımlarla mücadele konusunda hassasiyeti ana belirleyici unsur oldu. Güvenlik paradigmasını; ülkesinin iç ve dış tehditlerle çevrelendiği, tek elden ve tavizsiz yönetim anlayışı ile bu tehditlerle mücadele edilebileceği, Batı tipi modern kavramların bu cephede delikler açacağı, bu nedenle de tehlikeli olacağı algısı üzerinde şekillendirdi. Kerimov’un dış politikada temel prensibi; Rusya Federasyonu-ABD-Çin dengesini korumaya odaklanmıştı. Ancak, 11 Eylül terör olaylarının hemen sonrasında Afganistan operasyonunun gündeme gelmesi ile Özbek dış politikası konjonktürel olarak değişti, Karşi-Hanabad Üssü’nü ABD’nin kullanımına açarak ilk kez bölge dışı küresel bir aktörle yakın bir ilişki modeli geliştirdi. ABD’nin yaşanan balayı sürecinin ardından, ‘beşinci kol’ olarak nitelendirilen sivil toplum kuruluşları üzerinden Özbekistan’a Batı tarzı demokrasi getirme gayretleri, Kerimov iktidarı tarafından kendi rejimine yönelik bir tehdit olarak algılandı.

Ülkenin karışmasıyla Taşkent ABD’den uzaklaşarak Rusya-Çin eksenine geri döndü. Devrimlerin tetikleyicisi Soros Vakfı’nın ülkedeki faaliyetleri yasaklandı. ABD merkezli dış politikadan uzaklaşan Taşkent bu amaçla, önce üyesi olduğu fakat 2002’den beri fiilen çalışmalarına iştirak etmediği Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova ile bir araya gelerek oluşturdukları GUUAM’dan Mayıs 2005’te ayrıldı. Ardından 2001’de üyesi olduğu, Çin-Rusya etkisinde faaliyet gösteren Şanghay İşbirliği Örgütü’nün çalışmalarına daha aktif iştirak etmeye başladı. 2004 ortalarından itibaren ABD, NATO, Batılı devletler ve kurumlarla ilişkilerini sınırlı bir düzeye çekti.(5) Özbekistan’da Hizb ut-Tahrir örgütü faaliyet gösteriyor. Ancak örgüt bu ülkede şimdiye kadar bilinenlerin aksine terör örgütü kapsamında ve silahlı ve bombalı saldırılar yapmakla suçlanıyor. 2004’te Özbekistan polisi, Taşkent’teki bombalı intihar saldırılardan İslamcı militanların sorumlu olduğunu açıklamıştı. Taşkent’te Amerikan ve İsrail Elçilikleri ile Savcılık binasına yönelik saldırılarda 3 kişi ölmüş, 8 kişi de yaralanmıştı. Özbekistan hükümeti 2004 Mart ayında 50 kişinin ölümüyle sonuçlanan saldırılardan Özbekistan İslamcı Hareketi adlı örgütü sorumlu tutmuş, sonraki saldırıların sorumluğunu ise, hem Özbekistan İslamcı Hareketi hem de Hizbut-Tahrir adlı örgüt üstlenmişti.(6)
Özbekistan ve Çin yakınlaşması ekonomik platformlarda hız kazandı. Eylül 2017’de Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te, Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev ile Çin Komünist Partisi (ÇKP) Politbüro şeflerinden Meng Jianzhu, İpek Yolu ticaretinin ve ekonomik alanının canlanması için işbirliği anlaşması imzaladı. Anlaşma, kalkınma stratejilerinde ortak akıl ve birçok alanda var olan işbirliğinin derinleştirilmesini içeriyor. Çin’in Ulusal Petrol Kurumu (CNPC), Özbekistan’ın Buhara vilayetinde Özbek enerji şirketi Uzbekneftegaz ile Hocasayat gaz yatağında ortak doğalgaz üretimine başladı. “New Silk Road Oil and Gas” isimli Özbek-Çin ortak şirketi tarafından işlenecek.(7) Ayrıca Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu inşaatı projesi Özbekistan’da görüşüldü, üçlü çalışma grubu toplantısının ardından ortak protokol imzalandı. Çin’den başlayıp Kırgızistan üzerinden Özbekistan’a uzanacak demiryolu hattı, bölge ülkelerinin Avrupa’ya ve diğer bölgelere en kısa yoldan ulaşmak ve ayrıca Çin üzerinden denize açılmak için güncel bir koridor olduğu belirtiliyor. Projenin hayata geçirilmesiyle bu demiryolu Doğu ile Batı’yı bağlayacak en kısa güzergâh olacak.(8)
Bu gelişmelerin Özbekistan rejimine yansıması ülkenin en güçlü bürokratı kabul edilen Milli Güvenlik Servisi ve Ulusal Sınır Muhafız Devlet Sınır Koruma Komitesinin başkanı Rüstem İnoyatov’un görevden alınmasıyla sonuçlandı. Özbekistan devletinin ulusal istihbarat kuruluşu Millî Güvenlik Servisi (Milliy Xavfsizlik Xizmati), Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrasında KGB’nin halefi olarak oluşturulmuş ve paramiliter polis ve özel kuvvetlerin eşgüdümlü görev yaptığı istihbarat kurumu. Özbek eliti içinde güçlü bir hizip olan Taşkent klanının lideri Rustam Inoyatov; 1995 yılından görevden alındığı güne kadar başkanlığını yaptı. Rustam Inoyatov Özbekistan’da faaliyet gösteren Sovyet KGB’sinin en üst düzey yöneticisiydi. Özbekistan Devlet Başkanı İslam Kerimov’un ölümünden sonra Şavkat Mirziyoyev’in başkan seçilmesinde en etkili isimlerden olduğu söylenmişti.(9) Rustam Inoyatov; Kerimov sonrası Şavkat Mirziyoyev’in seçilebilmesi için Özbekistan’ı 1991 yılından bu yana demir yumrukla yöneten Cumhurbaşkanı İslam Kerimov’un 41 yaşındaki Harvard mezunu şarkıcı kızı, ülkesindeki televizyon kanallarının da sahibi babasının yerine Özbekistan yönetiminin varisi gösterilen Gülnara Kerimova’ya komplo düzenlemişti. Gülnara Kerimova’nın çıplak resimleriyle babasına şantaj yapmıştı. Gülnara’nın çıplak resimlerinin ve şirketlerinin yolsuzluk yaptığını gösteren belgelerin de bulunduğu dosyayı İslam Kerimova’ya götüren, Rustam Inoyatov, Özbekistan devlet başkanının tepkisiyle karşılaşmış, çok sinirlenen Kerimov gizli servis başkanı İnoyatov’a telefon ve kültablası fırlatmış, kızını da çağırıp tokatlamıştı.(10) Babası öldükten sonra Gulnara Kerimova’ya ‘dolandırıcılık, gümrük mevzuatını, ticaret kurallarını ihlal, evrakta sahtekârlık, suçtan elde edilen gelirleri aklama ve yabancı döviz gizlemeden’ suçlaması yapıldı ve tutuklandı. Hatta zehirlenerek öldürüldüğü söylendi. (11)

Özbekistan’da 23 yıl aralıksız istihbarat servisini yöneten Milli İstihbarat Servisi (SNB) Başkanı Rustem İnoyatov’un görevden alındı. Devlet Başkanı Mirziyoyev 22 Aralık 2017’de yaptığı konuşmada, “MXX faaliyetinin ıslah edilmesinin vakti geldiğini” söylemişti. Mirziyayev daha önce de, istihbaratın halka yaptığı kanunsuz baskılarından şikâyet etmiş, cezaevlerinde bulunan 3 bine yakın mahkûmun ve yasadışı “Kara Liste”de yer alan 16 bin kişinin özgürleşmesini sağlamıştı. 30 Ocak’ta Özbekistan başkenti Taşkent’te SNB’nin merkez ofisine gelen Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev; istihbarat servisine ve Rustam Inoyatov’a çalışmalarından dolayı sert eleştirilerde bulunmuştu. 31 Ocak’ta, General İnoyatov’un yerine Başsavcı İhtiyar Abdullaev getirildi. 73 yaşındaki İnoyatov, 1944’te Surhandariya Eyaleti’nde Sovyet Haberalma Teşkilatı’nın (KGB) Albayı Rasul İnoyatov’un ailesinde dünyaya geldi. 1968’de Taşkent Devlet Üniversitesi (Şarkiyat Bölümünden) mezun olan İnoyatov, Sovyet ordusunda askerliğini yaptıktan sonra KGB’de göreve başladı, 1976-1981 yılları arasında diplomatik kimlikle Afganistan’da görevde bulundu. 1995 yılında bağımsız Özbekistan’ın İstihbarat Servisi SNB’nin başına getirilen Rustem İnoyatov, 2005’te Andican’da yaşanan katliamdan sonra Avrupa Birliği ülkelerine girişi yasaklanarak yaptırım listesine alındı. Özbekistan’ın İstihbarat Servisi SNB, 1991 yılında kuruldu. Ana görevleri organize suçla mücadele ve istihbarat faaliyetleri olan SNB, Aralık 2017’de Özbekistan’ın şimdiki cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev tarafından eleştirilere tabi tutuldu. Mirziyoyev’e göre, yıllar sonra bu birimin yetkileri asılsız olarak genişletildi. Özbek lider, SNB’de reform yapılması ve bunun üzerinde bir yasa çıkarılması gerektiğini vurguladı. Hali hazırda istihbarat servisinin faaliyeti, 1991 yılında hükümet tarafından onaylanan yönetmelik düzenleniyor.. Avrupa siyaset dilinde, Fransa’dan alınan “Eminence gris…” diye bir deyim vardır. “Gri irtifa (yükseklik)” anlamına gelen bu deyim siyaset biliminde “Gri iktidar” olarak algılanır. Birinci Cumhurbaşkanı İslam Karimov’dan sonra ülkenin en yetkili adamı kabul edilen Rustem İnoyatov, Özbekistan’ın “Gri iktidarı” idi. Son birkaç yıla kadar İnoyatov ve ailesi hakkında herhangi bir yerden bilgi edinmek imkansızdı, halen inernette yetkilinin birkaç fotosu ve kimlik bilgileri dışında bir şeye rastlamak mümkün değil. (12)

Bakınız:
1- https://tr.sputniknews.com/asya/201802011032072538-cin-ingiliz-altin-cag-dort-maddeli-yol-haritasi/
2- Ömer Gök/ https://kafkassam.com/cin-ingiltere-yakinlasmasi.html
3- https://kafkassam.com/cin-sermayesi-turkiyenin-politikalarini-nasil-etkiliyor.html
4- https://kafkassam.com/britanya-ve-cin-konsorsiyumunun-one-belt-one-road-bir-kusak-bir-yol-cinayetleri.html
5- http://www.aljazeera.com.tr/gorus/kerimov-ozbek-tipi-demokrasinin-mimari
6- http://fikrikadim.com/hizbut-tahrir-kimdir-ve-orta-asyada-neden-yasaklaniyor/
7- http://enerjienstitusu.com/2017/12/08/cin-ozbekistan-ortak-gaz-uretimine-basladi/
8- http://www.uzxalqharakati.com/tr/arsivler/5833
9- http://www.ursad.org/HaberAyrinti.aspx?ID=1347
10- http://www.internethaber.com/gulnara-kerimova-ciplak-fotograflari-ile-gitti-foto-galerisi-1200110.htm?page=11
11- https://tr.sputniknews.com/asya/201707281029465463-eski-ozbekistan-devlet-baskani-kerimov-gulnara-gozalti
12- http://www.kazakistan.kz/ozbekistanda-istihbarat-baskani-inoyatov-gorevden-alindi/

Ömür Çelikdönmez
Twitter:@oc32oc39

İlgili Yazılar

Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir