​İran’ın Ermenistan-Azerbaycan çatışmasında mevcut çıkarlarının bir çok boyutu vardır. Bunların ilki bölgenin tarihi ile ilgilidir. 19. yüzyılda Ruslar tarafından mağlub edilmezden önce Farslar Güney Kafkasya’nın önemli hissesini yönetiyorlardı. Bu araziler sonra Gülistan ve Türkmençay anlaşmaları ile Rusların kontrolüne geçti, fakat bu tarihi toprakların kaybedilmesi İran için hala kanayan yara niteliğindedir.
​İkincisi, jeopolitik boyuttur. İran, Ermensitan ve Azerbaycan arasındaki çatışmasının kendi ulusal güvenliği için tehdit oluşturduğu fikrindedir. Bu yüzden, Dağlık Karabağ sorununun şiddetlenmesinden yana değildir. Çünki, sorun İran’ın iki sınır komşusu arasında cereyan ediyor. Sınırına yakın arazilerde sıcak çatışmaların yaşandığı 1993 yılında İran bu bölgeden sığınmacıların akınına veya yabancı aktörlerin askeri müdahalesine maruz kalmak gibi endişelere kapılmıştı. Diğer bir taraftan, sorunun çözümü Naxçivan (Mehri) koridorunun kaderini ve böylelikle, İran’ın Ermenistan’a kara yoluyla ulaşabilmesinin devam edip etmeyeceğini belirleyecektir. Bu yol İran ve Ermenistan arasında ekonomik faaliyetin hacmine göre önemlidir.
​Diğer önemli boyut, etnik ve dini faktörlerin birleşimidir. İran İslam Cumhuriyeti Azerbaycan’ın Mülüman olmasına, ortak tarihi ve kültürel geçmişe rağmen Dağlık Karabağ sorununda açık şekilde ifade etmese de Ermenistan’ı desteklemiştir. Bilindiği üzere, Kuzey-Batı İran’da Azerbaycan’a nispetde iki katı Azerbaycan türkü-neredeyse 35 milyon – yaşamaktadır. Dünyanın en önemli stratejistlerinden Zbigniew Brzezinski’nin tabirince, “eğer Azerbaycan siyasal ve ekonomik açıdan istikrarı yakalayabilirse İran Azerbaycanlıları, daha fazla büyük bir Azerbaycan düşüncesine bağlanacaklardır”. Bunun karşısını alabilmek için İran, doğal olarak, Müslüman bir devletin – Azerbaycan’ın – zayıf kalmasını tercih etmiştir.​
​Dolayısıyla, İran sorundaki tutumu ile ilgili karışık mesajlar vermeye de devam ediyor. Bir taraftan İran’ın Ermenistan’la yakın ilişkileri var ve çoktaraflı işbirliğini sürdürüyor. Diğer taraftan, İran Dağlık Karabağ’ın Azerbaycan’a ait olduğunu savunan ve sorunun barışçıl çözümü için yardım etmeye hazır olduğunu ifade eden açıklamalarda bulunuyor.
​Nihayet, bölgesel rekabet meselenin diğer boyutudur. Önemli bölgesel güçler olan Rusya ve Türkiye soruna müdahil olurken İran’ı uzak tutmaya çalışıyorlar. Nitekim, İran yılların izolyasyonundan kurtularak Türkiye ve Rusya ile birlikte bölgede üçüncü güç olmaya çalışıyor. İran üzerindeki sanksiyaların kaldırılmasından sonra onun Güney Kafkasya bölgesine ilgisini arttıran bir çok sebepleri vardır. Avrupa Rusya doğal gazına olan bağımlılıktan kurtulmaya çalışıyor ve İran Avrupa pazarlarını elde etmek şansı kazanmak istiyor. Fakat, bunun için ilk önce Güney Kafkasya bölgesinde söz sahibi olmalıdır. Stratfor’a göre sanksiyalardan sonra İran Dağlık Karabağ sorununda daha fazla ilgili olacaktır. 22 Ocak 2016 tarihinde İran Dışişleri Bakanlığı sorunda arabuluculuk yapmayı önerdi. Çünki, İran bölgede siyasi açıdan daha aktif olarsa ve her bir Güney Kafkasya ülkesi ile ticaretini artırarsa kendi hedeflerine yaklaşmış olacaktır.
​Nisan 2016’da yaşanan Ermenistan-Azerbaycan çatışması zamanı İran, Dışişleri Bakanlığı vasıtasıyla ilk olarak tarafları ateşkese davet etmiştir. Sonrasında ise, İran Savunma Bakanı hem Azerbaycan, hem de Ermenistanlı meslektaşlarını arayarak sorunun çözümünde yardım ve destek teklifinde bulunmuştur. İran’ın Karabağ sorunundaki müzakere surecine müdahil olma isteği 5 Nisan’da İran’da yapılan İran-Türkiye-Azerbaycan üçlü toplantısında dışişleri bakanı Zarif tarafından tekrar dile getirilmiştir. Fakat, bu konuda İran, Rusya tarafından sınırlamalara maruz kalıyor. Çünki, daha önce de anlatıldığı üzere, Rusya, Dağlık Karabağ sorununda tek başına söz sahibi olmak istiyor.
Ayrıca, İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani, 21 Aralık Ermenistan’a resmi ziyarette bulunacak. Bir günlük yolculuğun amacı İran’ın bölge ve komşu ülkelerle ilişkilerinin derinleşmesi ve güclendirilmesidir. Ziyaret sırasında Ruhani Ermenistanlı mevkidaşı ile görüşecek ve ikili ilişkilerin geliştirilmesine ilişkin görüşmeler yapılacak. Aynı şekilde iki ülke arasında birkaç işbirliği belgesi imzalanacak, Erivan’da İran ve Ermenistan iş adamlarının katılımıyla iş forum düzenlenecek. Bütün bunların yanı sıra ziyaret sırasında Hasan Ruhan’in Dağlık Karabağ sorununa dair açıklamalarda bulunacak mı? Açıklama yapılacaksa Ermenistan’ın beklentisine cevap vericek mi yoksa açıklama yapılmadan görüşme gerçekleştirilecek.

Ehtiram AŞIRLI
Kafkassam Dış Politika Analisti